هر سپیده دم، کریستوس پاپاپترو، رییس اتحادیه کشاورزان قبرس، چشمان خود را به آسمان می دوزد و با حسرت می گوید: همه ما این کار را می کنیم؛ به امید دیدن ابرها و بارش باران . اما اکنون که جزیره شان وارد سومین سال پیاپی خشکسالی شده است، نه ابری در آسمان است و نه نوید بارانی.

به گزارش دنیای اقتصاد، این تابستان، برای اولین بار در حافظه معاصر قبرس، این کشور چاره ای جز واردات محصولاتی چون گوجه فرنگی، هندوانه و دیگر میوه ها و سبزیجاتی ندارد که سال هاست خود کشت و برداشت می کردند. دلیل روشن است: کشاورزان دیگر توان آبیاری زمین هایشان را ندارند.

دولت نیز در اقدامی قاطع، سهمیه آب کشاورزی را به نصف کاهش داده و کشت محصولات فصلی را به طور کامل متوقف کرده است. پاپاپترو با پذیرش واقعیت تلخ می گوید: این شرایط را قبول کرده ایم. اما نباید خودمان را فریب دهیم و فکر کنیم این فقط مشکل کشاورزان است. این بحران، سراسر کشور را درگیر خواهد کرد و قیمت ها سر به فلک خواهند کشید.

با تغییرات اقلیمی، بارش ها روزبه روز نامنظم تر می شوند و منابع آب زیرزمینی نیز رو به کاهش اند. در چنین شرایطی، دولت ها در سراسر جهان به دنبال راه حل هایی برای تامین آب مورد نیاز هستند. این بحران، در عین حال فرصتی طلایی برای صنعت آب شیرین کن فراهم کرده است؛ صنعتی که با شتابی چشم گیر در حال رشد است.

پژوهشگران بازار پیش بینی می کنند ارزش این صنعت تا سال 2027 به بیش از 20 میلیارد دلار برسد، درحالی که این رقم در سال 2024 کمتر از 15 میلیارد دلار برآورد می شد. در قبرس، سال ها غفلت از سرمایه گذاری در زیرساخت ها، سیاستگذاری های ناهماهنگ و تکیه صرف بر بارندگی، نظام آبی کشور را در آستانه فروپاشی قرار داده است. از اوایل ماه ژوئن، تنها 21.7درصد از ظرفیت 18 سد اصلی قبرس باقی مانده بود؛ رقمی که نه تنها هشداردهنده است، بلکه در مقایسه با 97 درصد پنج سال پیش، عمق بحران را به وضوح نشان می دهد.

در حال حاضر، قبرس چاره ای جز سرمایه گذاری دوچندان در تاسیسات آب شیرین کن پرمصرف ندارد؛ این تنها راهکاری است که پیش روی این کشور قرار گرفته است. قبرس هم اکنون چهار واحد بزرگ آب شیرین کن دارد که در مواقع کمبود آب فعال می شوند.

ماریا پانایوتو، وزیر کشاورزی قبرس، آب شیرین کن را محور اصلی طرح اضطراری 28 ماده ای آب این کشور قرار داده است. هدف این طرح، تامین کامل آب آشامیدنی قبرس از طریق بهره برداری مداوم از این واحدها طی دو تا سه سال آینده است. قبرس، تنها نمونه ای از کشورهایی است که در کمربند وسیع تنش آبی گرفتار آمده اند؛ کمربندی که از هند آغاز شده است، تا آمریکای شمالی امتداد می یابد و بخش هایی از اقیانوس آرام و جنوب آفریقا را نیز دربرمی گیرد. برآوردها نشان می دهد که اکنون از هر 10 نفر، یک نفر در کشوری زندگی می کند که آژانس آب سازمان ملل آن را در دسته تنش آبی بالا و بحرانی طبقه بندی کرده است.

فرایند آب شیرین سازی در دهه های اخیر دگرگونی چشم گیری را پشت سر گذاشته است. دیگر از روش های سنتی جوشاندن آب دریا خبری نیست؛ امروز، فناوری پیشرفته اسمز معکوس در کانون توجه قرار دارد. در این روش، غشاهایی با منافذ میکروسکوپی، نمک را از آب جدا کرده و آبی شیرین و قابل استفاده تولید می کنند.

پروفسور نیدال هلال، مدیر مرکز تحقیقات آب در دانشگاه نیویورک ابوظبی، برآورد می کند که ظرفیت جهانی آب شیرین کن ها سالانه بین 6 تا 12درصد در حال افزایش است. با این حال، چه در روش های حرارتی قدیمی و چه در فناوری های نوین، چالش هایی همچنان پابرجاست؛ عواملی مانند مصرف بالای انرژی و تولید آب فوق شور که به عنوان آلاینده ای زیست محیطی شناخته می شود.

درحالی که تقاضا برای آب در حال افزایش است، دولت ها و شرکت ها به ویژه در منطقه خاورمیانه میلیاردها دلار برای توسعه زیرساخت های آب شیرین کن در جهانی گرم تر و خشک تر سرمایه گذاری می کنند؛ اما هم زمان، با پیامدهای ناخوشایند این فناوری نیز دست به گریبان اند.

جوامع اطراف خلیج فارس، موتور محرکه نوسازی آب شیرین کن بوده اند، چرا که بقای آنها به این فرآیند وابسته است. کویت، این کشور نفت خیز حاشیه خلیج که رودخانه دائمی ندارد و زمانی مجبور بود آب شیرین را از عراق وارد کند، با راه اندازی اولین کارخانه آب شیرین کن خود در سال 1951، پیشگام این فناوری در خاورمیانه شد. همسایگان تشنه نیز با شتاب از این الگو پیروی کردند.

بنا بر گزارش سازمان دیده بان اقتصاد آبی اتحادیه اروپا، امروزه منطقه خشک خاورمیانه و شمال آفریقا، نزدیک به 70 درصد از ظرفیت جهانی آب شیرین کن ها را در اختیار دارد. برخی از بزرگ ترین تاسیسات این منطقه قادر هستند آب کافی برای بیش از یک میلیون نفر تولید کنند. در زیر سطح مواج دریای عرب، هزاران مترمکعب آب از طریق لوله هایی به ارتفاع یک انسان، به سوی بزرگ ترین کارخانه آب شیرین کن عمان برکا 4 جریان می یابد؛ تاسیساتی که با بهره گیری از فناوری اسمز معکوس، آب دریا را به آب قابل شرب تبدیل می کند.

ورود آب دریا به این تاسیسات فرایندی پیچیده و حساس است. آب باید به آرامی از دریا کشیده شود تا آسیبی به موجودات دریایی نرسد. برای جلوگیری از ورود عروس های دریایی، دیواره ای از حباب ها پیرامون لوله های ورودی ایجاد شده است که مانند یک سپر نامریی، آنها را دور نگه می دارد.

براساس این گزارش، با وجود پیشرفت ها، مزایای آب شیرین کن ارزان تر برای همه یکسان نیست. قبرس، با وجود استفاده از اسمز معکوس، همچنان برای تامین انرژی به سوخت های فسیلی وارداتی وابسته است. این وابستگی به این معناست که هزینه تولید هر مترمکعب آب در قبرس به 1.5 یورو می رسد که تقریبا پنج برابر بیشتر از هزینه کارخانه جدید حسیان در دبی است.

دولت قبرس قصد دارد ایستگاه های پمپاژ را به پنل های خورشیدی مجهز کند، اما فضای محدود جزیره و کمبود ظرفیت ذخیره سازی در شبکه برق، چالش هایی جدی ایجاد کرده است. پانایوتا هاجی جورجیو، رییس سابق اداره توسعه آب، تاکید می کند: آب شیرین کن نمی تواند به صورت متناوب کار کند؛ به برقی مطمئن و پایدار نیاز دارد.

خلیج فارس هنوز به فناوری قدیمی تر تقطیر حرارتی وابسته است که عمر طولانی دارد. برای مثال، دبی، دومین شهر پرجمعیت حاشیه خلیج فارس پس از ریاض، 86 درصد از آب شیرین خود را از همین روش تامین می کند.اما شرکت های منطقه در تلاشند این وضعیت را تغییر دهند.

تاقا، شرکت آب و برق ابوظبی، قصد دارد تا سال 2030، بیش از 66 درصد از ظرفیت آب شیرین کن خود را به اسمز معکوس تغییر دهد، که در حال حاضر 40 درصد است. این شرکت همچنین 70 مگاوات انرژی خورشیدی به کارخانه بزرگ طاویلا خود، که از اسمز معکوس استفاده می کند، اضافه کرده تا وابستگی خود به سوخت های فسیلی را کاهش دهد.

جاسم حسین ثابت، مدیرعامل تاقا، می گوید: کارآمدتر بودن برای ما یک اولویت است. به همین دلیل ما در حال گسترش استفاده از اسمز معکوس هستیم و به دنبال راه حل های دیگری مانند استفاده مجدد از فاضلاب و کاهش هدررفت آب ناشی از نشت لوله ها نیز هستیم. ثابت درادامه تاکید می کند: استفاده بهینه از هر قطره آب کاملا حیاتی است .

سوفی برتراند، معاون هماهنگی تجاری در سوئز اینترنشنال، شرکتی پیشرو در مدیریت آب و فاضلاب، بر این باور است که با روی آوردن به انرژی های تجدیدپذیر، تاثیرات زیست محیطی اسمز معکوس در حال کاهش است. او می افزاید، در همین حال، کارخانه های قدیمی تر تقطیر نیز به تدریج از چرخه خارج می شوند: اکثر مناقصه ها اکنون بر پایه اسمز معکوس هستند و کارخانه های تقطیر قدیمی در سال های آینده جایگزین خواهند شد . با این وجود، حتی با کاهش انتشار گازهای گلخانه ای از فرآیند آب شیرین کن، معضل حل نشدنی آب نمک همان ماده فوق شور باقی مانده پس از استخراج آب خالص همچنان به قوت خود باقی است.

بر پایه پژوهش های علمی، روزانه حدود 150 میلیون مترمکعب آب نمک در جهان تولید می شود. این مایع غلیظ و شیری رنگ، معمولا دوباره به دریا بازگردانده می شود. یکی از مطالعات، تخلیه این آب نمک از آب شیرین کن ها را با سفید شدن مرجان ها در خلیج عقبه مرتبط دانسته است. همچنین، پژوهش های دیگر نشان داده اند که این ماده می تواند بر حیات دریایی در کف دریا و پیرامون محل های تخلیه، اثرات منفی برجای بگذارد.

قبرس به ویژه نگران تاثیر آب نمک بر دریای مدیترانه است. یک مدیر سابق اداره آب می گوید: برای تولید هر مترمکعب آب شیرین، تقریبا نیم مترمکعب آب نمک تخلیه می شود. این جزیره از خطوط لوله دریایی و پخش کننده ها استفاده می کند تا آب نمک را تا 2 کیلومتری از ساحل، دور از اکوسیستم های حساس، پخش کند. او می افزاید: تاکنون هیچ مدرکی دال بر آسیب وجود ندارد، اما باید همواره هوشیار باشیم.

در خلیجی کوچک و کم عمق، که بیش از 800 کارخانه آب شیرین کن را تغذیه می کند، رهاسازی آب نمک منجر به نگرانی هایی درباره افزایش غلظت نمک و تاثیر آن بر گونه های حساس شده است. ثابت از تاقا اذعان می کند: چالش هایی در تخلیه آب نمک وجود دارد. این تنها مشکل ما نیست؛ این یک معضل در سراسر صنعت است که نیازمند اقدام جمعی است . دانشگاهیان در عربستان سعودی، بزرگ ترین تولیدکننده آب شیرین شده در جهان، در تلاشند تا مشکل آب نمک را حل کنند. ژیپینگ لای، استاد دانشگاه علم و صنعت ملک عبدالله، در حال استخراج عناصر باارزشی مانند لیتیوم و پتاسیم از آب نمک است که کاربردهای تجاری مهمی دارند.

تیم او به تازگی در مجله ساینس روشی نوین برای استخراج لیتیوم، عنصری کلیدی در ساخت باتری ها، منتشر کرده و هم زمان، یک شرکت نوپا برای تجاری سازی این فناوری تاسیس کرده اند. لای می گوید: در اصل، اگر بتوانیم لیتیوم را از آب نمک استخراج کنیم، این کار می تواند راه حلی پایدارتر و از نظر اقتصادی به صرفه تر برای مقابله با مشکل پسماندهای آب شیرین سازی فراهم کند. او می افزاید: هرچند لیتیوم در آب نمک با غلظتی بسیار پایین وجود دارد، اما پادشاهی عربستان آماده است برای حل این چالش سرمایه گذاری و تلاش کند.

با توجه به نقش روزافزون آب شیرین کن ها در منطقه خلیج فارس، استل براشلیانوف، مدیرعامل شرکت وئولیا، بر این باور است که دولت های این منطقه توانسته اند الگوهای موفقی برای قراردادها و تامین مالی پروژه ها پیدا کنند. او می گوید این پروژه ها اغلب در قالب مشارکت های دولتی-خصوصی اجرا می شوند، با سازوکارهای مالی ویژه و مدل های خاص برای پرداخت یا دریافت هزینه از مصرف کنندگان.

براشلیانوف به امارات متحده عربی اشاره می کند که در سال های اخیر، سه پروژه بزرگ را با همین مدل به شرکت وئولیا واگذار کرده است. وئولیا گزارش می دهد که بازار خاورمیانه در سال گذشته سریع ترین رشد را در میان خدمات مختلف این شرکت داشته است. همچنین، فناوری های آب یکی از سریع ترین حوزه های رشد وئولیا در سراسر جهان محسوب می شود که سال گذشته تقریبا 5 میلیارد یورو فروش داشته است.

براشلیانوف می گوید: خاورمیانه همیشه به اهمیت آب برای صنعت آگاه بوده است. به همین دلیل، ما کارخانه های آب شیرین کن را نه تنها برای تامین آب جمعیت، بلکه برای خدمت به پالایشگاه ها نیز در این منطقه داریم." او معتقد است: "این درک که برای هر کاری به آب نیاز دارید، البته چیزی است که اروپا در آن بسیار عقب است.

وئولیا رقبای چندملیتی قدرتمندی نیز دارد. اکسیونا اسپانیا، که بخش آب آن در سال 2024 درآمدی بالغ بر 1.2 میلیارد یورو داشته است و ارزش بازار آن به 9.3 میلیارد یورو می رسد، قراردادهایی برای اداره کارخانه های آب شیرین کن از پرت استرالیا تا قطر را در اختیار دارد. همچنین، دوسان انرژی بیلیتی کره جنوبی نیز تاسیسات آب شیرین کن را در سراسر خلیج فارس اداره می کند.

سازندگان زیرساخت در خاورمیانه نیز به دنبال صادرات تخصص خود در حوزه آب شیرین کن ها هستند. اکوا پاور که در ریاض ثبت شده، بزرگ ترین توسعه دهنده نیرو و آب در منطقه است و بیش از یک چهارم آب شیرین شده در عربستان سعودی، امارات متحده عربی، عمان و بحرین را تولید می کند.

مارکو آرچلی، مدیرعامل اکوا پاور، می گوید: اکنون به خارج از خلیج فارس نگاه می کنیم و امیدواریم به زودی توافق نامه هایی در آذربایجان و سنگال امضا کنیم. در حال بررسی پروژه هایی در چین، مالزی و فیلیپین هستیم. کشورهای زیادی با ما تماس می گیرند، حتی کشور خودم ایتالیا یا کشورهای جنوب اروپا، به دنبال استفاده از تخصص ما برای حل مشکلات آینده خود هستند. .

با این حال، برخی کارشناسان هشدار می دهند که آب شیرین کن ها، هرچند برای شرکت ها سودآور هستند، به هیچ وجه تنها راه حل بحران کم آبی نیستند. بسیاری از کشورها هم زمان در بهبود زیرساخت های آبی نیز سرمایه گذاری می کنند.

برای نمونه، بانک سرمایه گذاری اروپا سال گذشته حدود 400 میلیون یورو به پروژه های آبی در اسپانیا وام داد؛ بودجه ای که صرف نوسازی یا نصب 2 هزار کیلومتر لوله شد. در ایالت خشکسالی زده کالیفرنیا، میان سال های 2023 تا 2024، بیش از 63 میلیون دلار به پروژه های بازیافت، جمع آوری و ذخیره سازی آب اختصاص یافت. هفته گذشته نیز دولت یونان مجموعه ای از طرح های اضطراری برای مقابله با افت سطح مخازن اعلام کرد، از جمله کمپین آگاهی رسانی عمومی و برنامه هایی برای ادغام صدها تامین کننده محلی بدهکار آب با هدف افزایش تاب آوری و بهبود نظارت بر منابع آبی کشور اجرا کرد.