طبق گزارش اخیر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، میانگین سنی جمعیت ایران به 35 سال رسیده و 11 درصد از جمعیت کشور را سالمندان تشکیل می دهند. همچنین 60 درصد زنان متأهل در سن باروری در گروه سنی 35 تا 49 سال قرار دارند؛ یعنی در مرز پایان دوران توانایی فیزیولوژیکی برای فرزندآوری.

به گزارش ایران ، این داده ها به وضوح نشانه هایی از تغییر الگوهای باروری، تأخیر در ازدواج و فرزندآوری را ارائه می کنند. اما سؤالی که مطرح می شود این است:چرا بخش زیادی از جمعیت ایران دیر ازدواج می کنند؟ چرا زوجین پس از ازدواج تصمیم به فرزندآوری را به تأخیر می اندازند؟

دکتر فهیمه نظری، جامعه شناس و پژوهشگر حوزه خانواده می گوید: به نظر من تحولات اجتماعی و ارزشی بین جوانان، ترس های اجتماعی و روانی، چندلایه بودن تأخیر در فرزند آوری، جامعه در آستانه تغییرات پارادایمی و تعمیم الگوهای نابرابر به تمامی استان ها، از جمله دلایل مهم در ازدواج دیرهنگام و به تأخیر انداختن فرزند آوری است.

این جامعه شناس توضیح می دهد: تأخیر در ازدواج، بازتابی از تحولات اجتماعی و ارزشی بین جوانان است. هر چند تحصیل کردن همیشه در خانواده های ایرانی ارزش بالایی داشته، اما در دهه های اخیر به واسطه تحصیلات و اشتغال به عنوان عوامل ساختاری بویژه بین دختران، سهم مهمی در تأخیر در ازدواج داشته است. در جامعه امروز ایران، افزایش دسترسی به آموزش عالی بویژه برای زنان، منجر به تأخیر در ازدواج شده است. مطالعات نشان می دهد هر چه سطح تحصیلات بالاتر باشد، سن ازدواج افزایش می یابد. علاوه بر آن، ناپایداری بازار کار و نبود امنیت شغلی بویژه برای مردان، نقش تعیین کننده ای در تأخیر ازدواج دارد. در شرایطی که جوانان قادر به تأمین حداقل های معیشتی برای تشکیل خانواده نیستند، تصمیم به ازدواج به تعویق می افتد.

تغییر ارزش ها و نگرش ها هم از جمله عوامل تأثیر گذار تأخیر در ازدواج محسوب می شوند. نظری با بیان این مطلب می گوید: تحولات فرهنگی منجر به ظهور ارزش های فردگرایانه و استقلال محور شده است. نسل جوان دیگر ازدواج را به عنوان یک ضرورت اجتماعی یا وظیفه خانوادگی تلقی نمی کند، بلکه آن را به مثابه انتخابی فردی و در گرو رضایت عاطفی و کیفیت رابطه در نظر می گیرد. همین نگرش، فرآیند انتخاب همسر را دشوارتر و زمان برتر کرده است. تأخیر در ازدواج و تغییر در ارزش ها و نگرش ها، زمینه را برای شرایط دیگر فراهم می کند.

ترس های اجتماعی و روانی پیرامون ازدواج، عامل مهم دیگری در تأخیر در ازدواج به شمار می رود. این پژوهشگر اجتماعی توضیح می دهد: احساس ترس از طلاق و شکست رابطه را می توان پیامد چنین وضعیتی دانست. در یکی، دو دهه اخیر، جامعه ما با افزایش نرخ طلاق مواجه بوده است. جوانان بیش از گذشته از ناپایداری زندگی زناشویی بیم دارند. آنها نگران هستند که سرمایه گذاری عاطفی و اقتصادی شان در ازدواج، به تجربه ای تلخ منجر شود. این ترس از شکست، خود را به صورت تعویق در ازدواج یا امتناع از آن نشان می دهد. همچنین بی اعتمادی جنسیتی و افزایش شکاف های ارتباطی میان زنان و مردان، چه در سطح فردی و چه فرهنگی موجب نوعی بی اعتمادی متقابل شده است. بسیاری از جوانان احساس می کنند نمی توانند شریک زندگی مناسب خود را که همسو با ارزش ها و انتظارات آنها باشد، پیدا کنند. این وضعیت با رشد فضای مجازی و روابط سطحی و زودگذر تشدید شده است.

به اعتقاد نظری، تأخیر در فرزندآوری، پدیده ای چندلایه ای است. حتی در میان زوج هایی که ازدواج کرده اند هم فرزندآوری به تعویق افتاده است.او می گوید: دلایل این تأخیر را می توان در سه بخش اجتماعی، اقتصادی و روانی طبقه بندی کرد. از جنبه دغدغه های اقتصادی و آینده نگری، زوج ها در مواجهه با بحران های اقتصادی، افزایش قیمت مسکن، آموزش، بهداشت و تغذیه، فرزند را بار مالی سنگینی تلقی می کنند. آنها معتقدند نمی توانند کیفیت مطلوبی از زندگی را برای فرزند خود تأمین کنند.

وی ادامه داد: این نگرش بویژه در طبقه متوسط شهری بسیار رایج شده است. تردید نسبت به آینده جامعه هم وجود دارد. مسائل کلان تری مانند بی ثباتی اجتماعی، بحران زیست محیطی و نگرانی از مهاجرت یا محدودیت های فرهنگی نیز در تصمیم گیری برای فرزندآوری نقش دارد. بسیاری از زوج ها آینده را نامطمئن و مبهم می دانند و احساس می کنند فرزند آوری مسئولیتی سنگین است. تغییر نقش های جنسیتی و الگوی زن مدرن را هم باید به بقیه موارد اضافه کرد. زن ایرانی امروز، دیگر فقط در نقش مادر و همسر تعریف نمی شود، بلکه نقش های اجتماعی، شغلی، علمی و هنری نیز دارد. بسیاری از زنان می خواهند ابتدا به ثبات شخصی و هویتی دست یابند و سپس در مورد فرزندآوری تصمیم بگیرند. این ترجیح شخصی و هویتی، منجر به تأخیر در زادآوری یا گاه عدم تمایل به آن شده است.

این پژوهشگر با بیان اینکه جامعه در آستانه تغییر پارادایم یعنی بازاندیشی در ازدواج و فرزندآوری است، توضیح می دهد: جامعه ایران به سوی پارادایم جدیدی از روابط، خانواده و فرزندآوری حرکت می کند که در آن انتخاب، کیفیت زندگی و هویت فردی جایگاه برجسته تری دارد. البته این تغییرات بدون پیامد نیست. تأخیر در ازدواج و زادآوری، در بلندمدت می تواند به سالخوردگی جمعیت، کاهش نیروی کار و چالش های اقتصادی و رفاهی گسترده ای منجر شود.

بر اساس گزارش وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، استان های سمنان، ایلام، کهگیلویه و بویراحمد و خراسان جنوبی، کمترین آمار ازدواج را دارند. نظری معتقد است این آمار می تواند نشانه ای از مهاجرت جوانان، رکود اقتصادی یا محدودیت در فرصت های شغلی و فرهنگی در این استان ها باشد. کاهش نرخ ازدواج در این مناطق می تواند منجر به افزایش نسبت سالمندان و کاهش نرخ رشد جمعیت منطقه ای شود که در بلندمدت اثرات منفی بر توسعه محلی خواهد داشت. از طرفی استان سیستان و بلوچستان با کمترین سن در اولین ازدواج (زوج: 25، زوجه: 20.8 سال) نشان می دهد در برخی مناطق کشور هنوز الگوهای سنتی ازدواج پابرجا هستند.

در مقابل، استان تهران با بیشترین سن در اولین ازدواج (زوج: 30.6، زوجه: 27.1 سال)، به خوبی نمایانگر تأثیر مدرنیته، رقابت شغلی، تحصیلات بالا و فشار اقتصادی کلان شهری بر الگوی ازدواج و تشکیل خانواده است. نظری می گوید: این تفاوت ها نشان می دهد که نمی توان با نسخه ای واحد به مسأله ازدواج و فرزندآوری در کشور نگریست.

سیاست گذاری های جمعیتی و حمایتی باید با درک واقعیت های بومی و منطقه ای انجام شود؛ هر استان با شرایط فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی خاص خود، نیازمند مداخلات هدفمند و محلی است. تأخیر در ازدواج و کاهش زادآوری نشان می دهد این پدیده ها صرفاً پیامد عوامل زیستی یا روانی نیستند، بلکه در بستر تحولات ساختاری، فرهنگی، ارزشی و اقتصادی جامعه ایرانی شکل گرفته اند. سیاست گذاران باید به جای توصیه های کلی و تبلیغاتی، به اصلاح بنیادین زیرساخت های اقتصادی، اعتمادسازی اجتماعی، حمایت از زنان شاغل و کاهش ناامنی های جمعی روی آورند تا روندهای جمعیتی متعادل شود. یادمان باشد جمعیت هر کشوری حساس و هوشمند است و هوشمندانه عمل می کند. هوشمندی جمعیت را می توان در مواجهه با تحولات و تغییرات، تصمیم ها و سیاست گذاری ها مشاهده کرد. به همین دلیل هر گونه رخداد منفی یا مثبت در برنامه ریزی یا سیاست گذاری جمعیتی اثر گذار است و جامعه بهای آن را می پردازد.