فرارو- برخی جامعه شناسان توقف اجباری مهاجرت به تهران را غیرممکن و انتقال پایتخت به نقطه ای دیگر از کشور را هزینه افزا می دانند و معتقدند تا زمانی که امکانات عمده کشور به تهران منحصر شده باشد، افزایش مهاجرت و به تبع آن، ازدیاد جمعیت در پایتخت گریزناپذیر است و راه حل مقرون به صرفه را تمرکززدایی از این کلانشهر عنوان می کنند.

به گزارش فرارو، گهران به معنی جای گرمسیر یا طهران یا تهران که اینک پرجمعیت ترین شهر و پایتخت ایران به شمار می آید، 1200 سال پیش روستای کوچکی در شمال شهر ری بود. این شهر از سال 1165 هـ. ش مقارن با دوران حکمرانی آقامحمدخان قاجار به دلایلی چون: نزدیکی به اراضی حاصلخیز ورامین، مجاورت با ایلات ساوجبلاغ، فاصله کم با استرآباد (گرگان قدیم) و مازندران به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد و از زمان فرمانروایی فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه با توسعه تدریجی، جمعیتش رو به فزونی نهاد.

می دانیم که پایتخت مرکز تجمع قدرت سیاسی و اقتصادی و به عبارتی، رکن اساسی در امور ژئوپلیتیکی، فرهنگی و اجتماعی هر کشوری است. گاهی در اثر گذر زمان عواملی دست به دست هم می دهند تا دولت ها ناگزیر به فکر انتقال پایتخت کشورشان بیفتند و تا حدی به زعم خود گره از برخی مشکلات بگشایند. در این بین، جابه جایی پایتخت 250ساله ایران از تهران به نقطه ای دیگر نیز ازجمله مباحثی است که همواره طی دهه های اخیر توجه دولت ها را به خود معطوف داشته است.

باید گفت بحث انتقال پایتخت به دلایلی چون آسیب پذیری تهران در برابر سوانح طبیعی، مشکلات زیست محیطی و کمبود منابعی چون آب و انرژی، فرونشست زمین، آلودگی هوا، ترافیک سنگین، تمرکز بیش از حد جمعیت و فعالیت های تجاری، و تمرکززدایی، در سه چهار دهه اخیر توجه دولت ها را به خود معطوف داشته است. البته این موضوع در همه ادوار به دلیل عدم تمرکز به بسترسازی ها و نیز تحمیل هزینه های گزاف اقتصادی بعد از چند جلسه بحث و بررسی، خیلی زود به بوته فراموشی سپرده شده است.

اگر بخواهیم به پیشینه این موضوع اشاره کنیم باید بگوییم که جابه جایی پایتخت برای نخستین بار در سال 1364 از سوی میرحسین موسوی در زمان ریاست جمهوری آیت الله خامنه ای مطرح شده و سپس در دولت های آیت الله علی اکبر هاشمی رفسنجانی، سید محمد خاتمی، محمود احمدی نژاد و سید حسن روحانی نیز به این بحث توجه شده است و بی نتیجه و با پایان باز رها شده است. تا اینکه در یکی دوسال اخیر، رییس دولت چهاردهم بار دیگر این پرونده لاینحل را باز کرده و از لزوم تمرکززدایی از تهران با تغییر مرکز کشور به نقطه ای دیگر سخن رانده است.

مسعود پزشکیان، رییس جمهور، نخستین بار 17شهریور 1403 به موضوع انتقال پایتخت اشاره و تأکید می کند که تهران با مشکلاتی مانند کمبود آب، نشست زمین و آلودگی هوا مواجه است و برای توسعه کشور چاره ای جز انتقال مرکزیت سیاسی و اقتصادی به جنوب و نزدیک دریا وجود ندارد.

او 30 آبان 1403 بار دیگر درباره انتقال پایتخت سخن می گوید و اعلام می کند که مطالعات طرح انتقال پایتخت آغاز شده و محمدرضا عارف، معاون اول رییس جمهور، مأمور بررسی این انتقال شده است.

همچنین، وی بار دیگر در جلسه ای با اعضای کابینه اش 19 دی ماه 1403به بررسی انتقال پایتخت پرداخت و از مکران به عنوان یک گزینه مناسب یاد می کند و در عین حال تأکید دارد که باید ارزیابی شود که در نقشه جامع بلندمدت، آیا شیرین سازی و انتقال آب راهکار مناسب تری است یا انتقال جمعیت به نزدیکی منابع آب؟ و اینکه نباید منابع و بودجه های محدود را صرف طرح هایی کنیم که مشکل را به شکل اساسی حل نمی کنند.

طبق این گفته های رییس دولت چهاردهم، اکثر کارشناسان باور دارند که جابه جایی پایتخت در این دولت در حد گمانه زنی بماند و به منصه اجرایی شدن نرسد.

منطقه مکران در جنوب شرقی کشور با محرومیت شدید و توسعه نیافتگی منطقه، ضعف شدید زیرساخت های توسعه به ویژه در زمینه خطوط ارتباطی برای حمل ونقل کالاهای وارداتی و صادر کردن آن ها به مناطق شمالی کشور، فاصله زیاد از مرکز کشور، نبود احساس امنیت برای توسعه گردشگری، شرایط آب و هوایی شرجی و کمبود آب و بارندگی، دوری از منابع انرژی نفت و گاز کشور دست وپنجه نرم می کند. آب دریای این منطقه شور است و برای تأمین نیازمندی های شرب جمعیت این ناحیه لازم است آب شیرین کن های فراوان با هزینه های بسیار زیاد به کار گرفته شوند.

همچنین خاک این منطقه شوره زار است و نمی توان استقلال غذایی لازم را در این خصوص برای جمعیت پایتخت احتمالی آینده ایران در نظر گرفت. این همان مشکل ناترازی آب و غذا است که رییس جمهور به آن تاکید ویژه دارد؛ بر این اساس، اگر تهران دارای ناترازی های بسیار زیادی است، مکران در ذات خود ناترازی های زائدالوصفی را در دل خود دارد.

از همه مهم تر تهدیدهایی مانند حضور نظامی و اقتصادی آمریکا و سایر قدرت های غربی در دریای عمان و خلیج فارس، حضور طالبان و القاعده در افغانستان و پاکستان، تهدیدهای تروریستی برای تجار و سرمایه گذاران و احتمال ایجاد رانت متوجه این منطقه است. این منطقه دچار ضعف جغرافیای طبیعی در دفاع هوایی و حتی زمینی، در صورت حملات دشمن است، آن هم برای کشور ما که با چالش های امنیتی فراوانی در طول قرن ها از سوی شرق و غرب مواجه بوده است. در عین حال از توفان های حاره ای، سونامی فعال شدن گسل های زلزله در بستر دریای عمان نیز نمی توان غافل شد.

در کنار این ضعف های زیست محیطی و استراتژیکی، کارشناسان متعقدند برای انتقال پایتخت، نیاز به ده ها میلیارد دلار سرمایه و ساخت تعداد زیادی از ساختمان ها و ادارات دولتی از جمله وزارتخانه ها، دفاتر دولتی، مراکز اجرایی و قضایی است.

یک کارشناس حوزه شهری با تأیید این نقاط ضعف عمیق این ساحل جنوب شرق کشور، پیشنهاد منطقه مکران به عنوان پایتخت جدید کشور را چندان منطقی ندانسته و می گوید پایتخت فقط چند ساختمان، مراکز اداری و کارمندان دولت نیست که بتوان آن را به سادگی جابه جا کرد. پایتخت یک مفهوم سیاسی و تاریخی در دل خود دارد و ملت را تعریف می کند. برای آنکه شهر تهران پایتخت ایران شود، سال ها هزینه شده و تغییر پایتخت به این سادگی ها میسر نیست. همچنین، انتخاب یک مکان جدید برای پایتخت کشور یا انتخاب یک مکان به عنوان مرکز اداری جدید در کشور نیاز به بررسی و تأمین پیش شرط هایی دارد و باید مطالعات آمایشی، امنیتی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی فراوان در این زمینه صورت بگیرد.

یک عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی هم معتقد است با انتقال اسمی پایتخت از یک محل به محلی دیگر، نه تنها مشکلات تهران حل نمی شود، بلکه این کلانشهرتا حدود زیادی همراه با مشکلاتش به حال خود رها می شود و حتی توجهی که به دلیل پایتخت بودن و مرکزیت هندسی آن به این شهر می شود، به تدریج تحلیل می رود.

با این استدلال ها، کارشناسان پیش کشیدن بحث انتقال پایتخت را تداوم رویه های اشتباهی می دانندکه حتی با منتقل شدن پایتخت به نقطه ای دیگر، دوباره مشکلات مشابه ایجاد خواهند شد؛ لذا وقتی راهکارهای مشخص و بسیار کم هزینه تری از انتقال پایتخت وجود دارند، چرا باید یک راه حل پیچیده و نشدنی را در پیش بگیریم، با این تأکید که انجام ناقص یک کار بزرگ از انجام ندادن آن بسیار پرخطرتر و مشکل آفرین تر است.

همه این عوامل اولویت نداشتن این منطقه برای برگزیده شدن به عنوان مرکز تجمع سیاسی و اقتصادی کشور را تأیید می کنند.

اسکندر مومنی، وزیر کشور، در 5 مردادماه سال جاری از ممنوعیت مهاجرت به تهران به دستور رییس جمهور خبر داد و گفت: مبنا بر این است که به هیچ عنوان بارگذاری جدیدی در پایتخت صورت نگیرد و با تمهیداتی که اتخاذ خواهیم کرد و نیز با برنامه هایی که در استان های دیگر اجرایی خواهد شد، به دنبال مهاجرت معکوس هستیم. او این را هم می گوید که توقف مهاجرت به دلیل نداشتن ظرفیتی برای جمعیتی بیشتر از این و وجود مشکلاتی چون کمبود منابع انرژی برق و گاز و از همه مهم تر بحران لاینحل تأمین آب اتخاذ شده است.

متأسفانه تفکر غالب در میان مسئولان سیاسی این است که تغییرات اجتماعی عظیم را می توان با دستور رقم زد. تردیدی نیست که دولت صورت مسئله را درست طرح کرده و برنامه مهاجرت معکوس روی کاغذ ایده خوبی به نظر می رسد و حتی در اسناد بالادستی هم به انتقال جمعیت از فلات مرکزی ایران اشاره شده است، اما باید یادآور شد که وقتی تمرکز عمده امکانات صنعتی، بهداشت و رفاه، فرصت های شغلی و سرمایه در پایتخت است و در مقابل، در بسیاری از شهرستان ها بیشتر کسب وکارها چندان توفیق نمی یابند، نمی توان مانع از حضور افراد در تهران برای کار و زندگی شد.

بر همین اساس، برخی جامعه شناسان توقف اجباری مهاجرت به تهران را غیرممکن می دانند و با بیان اینکه روند انتقال افراد از شهرستان ها به پایتخت از مدت ها قبل و به طور مشخص از پیش از انقلاب آغاز شده و موضوع تازه ای نیست، معتقدند تا زمانی که امکانات در تهران متمرکز شده باشند، افزایش مهاجرت و به تبع آن، ازدیاد جمعیت در این کلانشهر گریزناپذیر است. در صورتی که زیرساخت های لازم اقتصادی و اجتماعی در اقصی نقاط کشور فراهم شود، افراد برای تحصیل، اشتغال و ازدواج دیگر نیازی به ترک خان ومان خود نمی بینند و در مسقط الرأس خود می مانند.

آیا امکان منع قانونی ورود مهاجران به یک شهر وجود دارد؟ تجربه کشورهای دیگر درباره کنترل رشد یا انتقال پایتخت چه می گوید؟ به نظر می رسد سیاست گذاران باید به جای طرح ممنوعیت مهاجرت به تهران، به ریشه های چرایی مهاجرت ها به کلانشهر تهران پرداخته و راهکارهایی پایدارتر برای حل مشکلات جمعیتی در پایتخت ارائه دهند.

کارشناسان می گویند پذیرش آنکه تهران دارای مشکلات بسیار زیادی است و باید از آن تمرکززدایی شود، اما راه حل انتقال پایتخت، آن هم با مرکزیت سیاسی و اداری صرفاً پاک کردن صورت مسئله است. حال آنکه می توان با درصد کمتری از هزینه کل انتقال، خود تهران را سروسامان داد. همچنین هرچند تفکیک پایتخت اقتصادی و صنعتی و جدایی آن از تهران امری است که از زمان دولت های قبل در حال پیگیری بوده است که می تواند تداوم یابد، اما یکباره و تصمیم سازی های بدون سازمان دهی جز افزایش هیجان و تنش در جامعه مشکل را حل نخواهد کرد.