به دنبال انتشار مقاله اخیر محمدجواد ظریف، وزیر خارجه پیشین کشورمان در روزنامه گاردین و احیای مجدد ابتکار خاورمیانه عاری از سلاح های کشتار جمعی ، بار دیگر گفتمان امنیت منطقه ای در کانون توجه ها قرار گرفته و بررسی ظرفیت ها و موانع تحقق چنین چارچوبی موجب شده تا دو سناریوی خوش بینانه و بدبینانه درباره اجرایی شدن چنین طرحی مطرح شود. با وجود پیشینه پنجاه ساله این پیشنهاد که نخستین بار ازسوی ایران در مجامع بین المللی در سال 1974 مطرح شد، وضعیت ژئوپلیتیکی امروز خاورمیانه با سال های گذشته بسیار متفاوت است -از رقابت های ساختاری- ژئوپلیتیکی میان تهران و ریاض تا وابستگی امنیتی کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به ایالات متحده و اسراییل -موجب شده تا به باور گروهی از ناظران تحقق عملی چنین طرحی با چالش های بنیادین روبه رو شود.

به گزارش اعتماد، با این همه هستند تعدادی از ناظران که باور دارند ارایه چنین ابتکار عملی؛ طرحی که تداعی کننده ایده کنسرسیوم است، اگر زمینه را برای توافق نسبی فراهم نکند شاید بتواند بستر را برای کاهش یا مدیریت تنش ها هموار سازد، به همین بهانه، روزنامه ای با هدف واکاوی ابعاد ایده ای که ظریف در یادداشت اختصاصی اش برای روزنامه گاردین بدان اشاره و از آن تحت عنوان طرح مناره یاد کرده با دکتر نادر انتصار، استاد پیشین دانشگاه آلاباما امریکا گفت وگو کرده است. انتصار تلاش کرده تا با تکیه بر رویکردی واقع گرایانه، ابعاد مختلف این ابتکار را در چارچوب نظام امنیتی غرب آسیا بررسی کند.

در همین چارچوب این استاد دانشگاه با لحاظ کردن گزاره هایی چون توازن هسته ای و پویایی های اصل بازدارندگی، الگوی رانت محور روابط برخی دولت های منطقه با قدرت های فرامنطقه ای و بن بست مذاکراتی ایران و غرب و همچنین کارکرد سیاسی پروژه هایی نظیر مناره و کنسرسیوم هسته ای در خاورمیانه بر این باور است که طرح ابتکاری که وزیر خارجه پیشین کشورمان بدان پرداخته، پیش تر نیز مطرح شده اما به نتیجه نرسیده است و حالا نیز تا زمانی که تنها دارنده تسلیحات هسته ای در خاورمیانه -یعنی اسراییل- خارج از رژیم عدم اشاعه باقی بماند و حاضر به خلع سلاح نشود، ابتکار خاورمیانه عاری از سلاح هسته ای عملا فاقد کارایی راهبردی و ضمانت اجرایی خواهد بود.

انتصار در جریان این گفت وگو همزمان با واکاوی نقش فزاینده چین و روسیه در هندسه جدید قدرت، تاکید دارد که روسیه و چین هر کدام در مسیر چالش ها و منافع ملی خود تصمیم سازی کرده و از همین رو نمی توان انتظار داشت در این زمینه گامی جدی بردارند بالاخص در شرایط کنونی که رقابت میان پکن و مسکو با واشنگتن بالا گرفته و همین گزاره موجب شده تا بازیگری چون چین نخواهد بیش از این در مسیر تنش زایی با امریکا قرار بگیرد.

در ادامه مشروح گفت وگو آماده است.

آقای محمدجواد ظریف در مقاله ای که اخیرا در روزنامه گاردین منتشر شده صحبت از منطقه عاری از سلاح هسته ای کردند؛ حال نیز با توجه به اشارات ایشان مبنی بر مخالفت خوانی های ایالات متحده و اسراییل با ابتکار عمل ایران در این باره که از سال 1974 مطرح شد مورد استقبال کشورهای عضوعدم تعهد یا کشورهای بی طرف کنونی قرار گرفت اما اجرایی نشد، می توان به تحقق چنین پیشنهادی با کمک همسایگان و بازیگران حاشیه خلیج فارس امید داشت؟

همان گونه که شما گفتید و آقای ظریف نیز در مقاله شان در روزنامه گاردین اشاره کردند موضوع خاورمیانه عاری از سلاح هسته ای موضوع جدیدی نیست و بارها افراد مختلف از چندین کشور از این ایده پشتیبانی کرده اند. دولت شاه اولین کشوری بود که با جدیت این طرح را مطرح کرد و در جوامع بین المللی این پیشنهاد مطرح و دنبال شد، ولی اکنون با گذشت بیش از 50 سال از طرح این ایده هنوز در نقطه صفر درجا می زنیم.

کشورهای عربی و همسایگان ایران در حاشیه خلیج فارس نیز در حرف از این ایده استقبال کرده اند ولی در عمل اقدام چشمگیری انجام نداده اند، از همین رو می توان گفت تا زمانی که تنها بازیگر خاورمیانه که سلاح اتمی دارد و مایل به نابودی تسلیحات وسیع اتمی خود نیست، امیدی به تحقق چنین پیشنهادی با کمک همسایگان عرب خلیج فارس ندارم. منطقه عاری از سلاح هسته ای بدون حضور تنها بازیگری که سلاح اتمی دارد در عمل بی معناست و دستاوردی ندارد.

فارغ از فعل و انفعال های تل آویو، آقای ظریف با اشاره به تجاوز اخیر امریکا و اسراییل به عنوان بازیگری که عضو ان پی تی نیست به ایران، به نوعی از کشورهای حاشیه خلیج فارس و بازیگران منطقه دعوت کردند تا به این طرح ابتکاری بپیوندد، نخست، با توجه به رقابت های پیدا و پنهان پادشاهی های خلیج فارس با ایران، تحقق چنین خواسته ای محتمل است؟

متاسفانه جواب من به این سوال نیز منفی است. پادشاهی های خلیج فارس اهداف مختلفی را دنبال می کنند که برخی از این اهداف، به خصوص در مسائل امنیتی با منافع ایران در تضاد هستند. این کشورها، حتی بازیگرانی که مدتی است با ایران رابطه خوبی داشته اند، ترجیح می دهند در مسائل راهبردی و امنیتی زیر چتر امریکا بمانند تا اینکه با ایران همکاری جدی داشته باشند. تا زمانی که امریکا و اسراییل با ایده منطقه عاری از سلاح هسته ای مخالفت کنند، کشورهای پادشاهی خلیج فارس نیز ترجیح خواهند داد که پدرخوانده های خود را با پشتیبانی عملی از طرح ایران عصبانی نکنند.

از منظری دیگر، آیا می توان گفت همکاری هسته ای در قالب شبکه ای خاورمیانه (مناره) برای اهداف صلح آمیز تداعی کننده همان طرح کنسرسیوم است؛ طرحی که ادعا می شد به عنوان یکی از راهکارهای خروج ایران و غرب از بن بست کنونی مطرح شده با این همه بنا به دلایلی مورد استقبال تهران و سایر بازیگران قرار نگرفته است؟

بله، همکاری هسته ای در قالب شبکه ای خاورمیانه (مناره) خیلی شبیه طرح کنسرسیوم هسته ای است که برخی در ایران هم آن را مطرح و از آن پشتیبانی کرده اند، ولی تاکنون این طرح به دلایل مختلفی مورد استقبال قرار نگرفته است. پیاده کردن چنین طرحی در عمل با موانع زیادی مواجه خواهد شد. راستش من سناریویی را نمی بینم که مناره مورد استقبال جدی بازیگران اصلی منطقه ای و فرامنطقه ای قرار بگیرد یا به عنوان یکی از راهکارهای خروج ایران و غرب از بن بست کنونی حساب شود. در مقطع کنونی، هدف کشورهای غربی به خصوص امریکا بریدن دست ایران از صنعت غنی سازی تحت هر شرایطی است.

با توجه به آنکه یکی از شروط عربستان برای عادی سازی روابطش با اسراییل و امتیاز اعطایی واشنگتن به ریاض در این باره برخورداری از برنامه هسته ای غیرنظامی است و همزمان شاهد آن هستیم که سایر کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز در تلاشند تا به نوعی به تاسیسات هسته ای برای اهداف صلح آمیز دست یابند و در این زمینه سرمایه گذاری کرده و می کنند، ابتکار عمل پیشنهادی اینچنینی از جانب تهران تا چه اندازه می تواند بسترساز کاهش تنش ها شود و زمینه را برای همگرایی بیشتر هموار سازد؟

همان گونه که در جواب سوال های قبلی اشاره کردم، کشورهای حاشیه خلیج فارس، به خصوص عربستان، ایران را رقیب راهبردی خود در منطقه حساب می کنند و برنامه های هسته ای خود را در چار چوب منافع خود دنبال خواهند کرد. این کشورها ممکن است مانند همیشه حامی لفظی ابتکار عمل پیشنهادی آقای ظریف باشند ولی ما نباید منتظر کنش این گروه از بازیگران باشیم که کشوری مانند عربستان سعودی برنامه هسته ای خود را با آنچه ایران پیشنهاد می کند، تطبیق دهد.

گرچه این کشورها مدعی اند که برنامه هسته ای آن ها غیرنظامی و صلح آمیز خواهد بود، ولی در آینده اگر شرایط ایجاب کند ضمانتی وجود ندارد برنامه هسته ای غیرنظامی خود را تبدیل به برنامه هسته ای نظامی کنند. یعنی برعکس ایران که گفته است تا ابدیت دنبال بازدارندگی هسته ای نخواهد بود، دولت های کنونی کشورهای حاشیه خلیج فارس ممکن است مایل نباشند که ضمانت ابدی برای نسل های آینده مردم کشورشان ارایه دهند.

آیا آن گونه که آقای ظریف باور دارند، احتمال آنکه بازیگران منطقه بعد از تجاوز اسراییل به ایران و تلاش این بازیگر برای تبدیل شدن به هژمون منطقه جهت خلع سلاح هسته ای منطقه گام بردارند، بالاست یا این گزاره به واسطه منافع سیاسی و اقتصادی بازیگران غرب آسیا با اسراییل در حد یک طرح باقی خواهد ماند؟

من خوشحال خواهم شد که آنچه آقای ظریف به آن اظهار امیدواری کرده اند به حقیقت بپیوندد، ولی منافع سیاسی و اقتصادی بازیگران غرب آسیا با اسراییل مدت ها است که به طور خطرناکی گره خورده است. این کشورها بعد از شروع نسل کشی اسراییل در غزه روابط اقتصادی و تجارتی خود با اسراییل را تقویت کردند. ترکیه هم همین روند را دنبال کرده است. اگر واقع گرایانه به مسائل نگاه کنیم، امید به اینکه این کشورها بعد از تجاوز اسراییل به ایران چرخش 180 درجه ای در سیاستشان انجام دهند و با تهران برای جلوگیری از تبدیل شدن اسراییل به هژمون مطلق منطقه همکاری کنند نباید داشت. خوش بینی در سیاست ممکن است خوب باشد ولی ما نباید خوش بینی را با حقیقت گرایی اشتباه کنیم.

نقش بازیگرانی چون روسیه و بالاخص چین که تلاش دارد نقش صلح ساز خاورمیانه را ایفا کند در این بستر را چگونه ارزیابی می کنید؛ آیا این دو بازیگر از پتانسیل و بالاخص اراده سیاسی لازم برای گام برداشتن در این مسیر برخوردار هستند یا خیر؟

روسیه و چین پتانسیل این را دارند که نقش صلح ساز را در خاورمیانه بازی کنند، ولی به دلایل مختلف اراده سیاسی لازم برای گام برداشتن در این مسیر را در حال حاضر ندارند. روسیه در جنگ با اوکراین درگیر است و اولویت راهبردی و سیاسی اش در آن جبهه است. اقتصاد روسیه به این کشور اجازه نمی دهد که بتواند در چند جبهه مختلف همزمان نقش تعیین کننده ای را بازی کند.

چین در موقعیت دیگری قرار دارد. چین کشور قدرتمندی است که تاکنون روی مسائل اقتصادی در خاورمیانه فعالیت های اصلی خود را متمرکز کرده و در مسائل سیاسی بسیار محتاط عمل کرده است، ولی اگر چین بخواهد به یک قدرت سیاسی در سطح جهانی تبدیل شود و امریکا را به چالش بکشد چاره ای ندارد که نقش و قدرت سیاسی خود را در سطح قدرت اقتصادی خود ارتقا دهد. البته کشورهای منطقه نیز باید از چنین استراتژی ای استقبال کنند.

در این میان سوال اصلی این است، ایران برخلاف سایر کشورهای خلیج فارس در مسیر غنی سازی اورانیوم گام برداشته و در حوزه برنامه هسته ای خود به پیشرفت های جدی دست یافته است، چنین گزاره ای فعلا زمینه ساز به بن بست رسیدن رایزنی های میان ایران با غرب شده، به باور شما آیا طرح فوق می تواند اهرمی برای خروج از بن بست کنونی باشد یا خیر؟ اگر پاسخ مثبت است ابتکار مناره به چه شکلی بایستی اجرایی شود تا قدرت های منطقه ای و بالاخص فرامنطقه ای با انجامش مخالفتی نداشته باشند؟

من هیچ زمان غنی سازی اورانیوم را موضوع اصلی اختلاف بین ایران و غرب نمی دانستم. مساله اصلی برای غرب قدرت ایران و نقش آن به عنوان کشوری مطرح در منطقه است، بنابر این طرحی که تمرکزش روی غنی سازی اورانیوم باشد کمک چندانی به خروج از بن بستی که سال ها ایران و غرب با آن درگیر بوده اند نخواهد کرد. غنی سازی اورانیوم مربوط به رابطه ایران و آژانس انرژی اتمی است. من نمی دانم چرا ایران خودش را در این تله گیر انداخته و نمی خواهد یا دیگر نمی تواند از آن مخمصه خودش را بیرون بکشد.

بعد از نشست استانبول گروهی از ناظران از افزایش تحرکات دیپلماتیک ایران و غرب خبر می دهند؛ هرچند ایالات متحده و امریکا تلاش دارند تا چاشنی تهدید را به این فعل و انفعال ها بیفزایند، حال با توجه به خواست تهران و کشورهای منطقه بالاخص بازیگران حاشیه خلیج فارس که ظاهرا میل چندانی به تداوم تنش ندارند نقش اسراییل، لابی های یهود و ایالات متحده را چگونه ارزیابی می کنید؟

نقش اسراییل به عنوان بازیگر نیابتی امریکا بسیار مهم است، ولی نباید فراموش کنیم که بازیگر اصلی امریکا است و نقش اسراییل تکمیل سیاست ها و برنامه های دراز مدت امریکاست.