امکان ادامه بقای تهران به عنوان پایتخت وجود ندارد. ؛ این جمله آشنا را هفته گذشته رییس جمهور در دیدار با اعضای جبهه اصلاحات گفت و بر موضع همیشگی خود درباره پایتخت نماندن تهران اصرار کرد؛ تصمیمی که موافقان و مخالفان زیادی مانند رییس شورای شهر دارد و منتقدانش پیگیری پزشکیان را برای انتقال پایتخت سیاستی غیرممکن می دانند.

به گزارش هم میهن، گفته های پزشکیان دوباره نام تهران و مصائب اش را به میان آورده است؛ شهری که طبق طرح تفصیلی سال 1349 قرار بود پایتختی با جمعیت 5/5 میلیون نفر باشد، اما 55 سال بعد از تصویب این طرح و البته اجرا نشدن آن، جمعیت ثابت آن به حدود 15 میلیون نفر هم رسیده است. این آمار غیر از جمعیت سایر شهرها و شهرستان های این استان است که حالا با بحران آب، برق، هوا، فرونشست، ترافیک و منظومه ای از بحران ها قرار دارد و حالا ساکنان آن از خود می پرسند، تهران هنوز جایی برای زندگی است؟

یکی از جدی ترین بحران های تهران، فرونشست زمین است که نه یک تهدید بالقوه، بلکه یک بحران فعلی و فعال است. میزان فرونشست در مناطق جنوبی و جنوب غربی استان تهران بسیار بالا و نگران کننده است. این نرخ در برخی مناطق به طور متوسط بین 20 تا 25 سانتی متر در سال اعلام شده و در بعضی نقاط حتی به 36 سانتی متر و در منطقه 18 شهرداری تهران در سال 1403، به حدود 32 سانتی متر در سال نیز رسید. بخش های جنوبی تهران در مناطق 10.11، 12.16، 17.18، 19 و 20 که بخش قابل توجهی از جمعیت شهر را در خود جای داده اند، به شدت درگیر این پدیده هستند.

مهدی زارع، زلزله شناس و عضو فرهنگستان علوم معتقد است که این پدیده باعث آسیب های جدی به زیرساخت های حیاتی شهر مانند راه آهن، خطوط مترو، پل ها، شبکه های آب و فاضلاب، گاز و برق، همچنین ساختمان ها و بناهای تاریخی می شود. فرونشست غیرقابل برگشت است و پس از وقوع، بازگرداندن زمین به حالت اولیه تقریباً غیرممکن است. فرونشست همین الان در حال وقوع است.

درواقع هر روز که از برداشت بی رویه آب های زیرزمینی کاسته نشود، فرونشست نیز ادامه می یابد و آسیب های آن جدی تر می شود: سفره های آب زیرزمینی استان تهران در وضعیت بسیار بحرانی قرار دارند و مدت هاست که ورودی آب به آن ها بسیار کمتر از برداشت است. دشت های شهریار، کرج، ری و ورامین هم اینک نیز بخش مهمی از قابلیت های طبیعی خود به عنوان آب خوان را از دست داده اند. عامل اصلی فرونشست، همین برداشت بی رویه از سفره های آب زیرزمینی برای مصارف شرب، کشاورزی و صنعتی است.

با خالی شدن آب از خلل و فرج خاک، لایه های زیرین فشرده شده و زمین نشست می کند. اگر این روند ادامه یابد، ممکن است تا دو دهه آینده سفره های آب زیرزمینی استان تهران به طور کامل خشک شوند یا آنقدر افت پیدا کنند که دیگر امکان بهره برداری از آن ها وجود نخواهد داشت. باتوجه به خشکسالی های مداوم، افزایش جمعیت وعدم مدیریت صحیح منابع، پیش بینی می شود که وضعیت منابع آب تهران در پنج سال آینده بسیار سخت باشد. باتوجه به افت شدید و مداوم سفره ها، نمی توان انتظار داشت که این منابع برای مدت طولانی نیاز آبی استان را تأمین کنند. فرونشست و بحران آب زیرزمینی، بحران هایی نیستند که بتوان آن ها را به تعویق انداخت، بلکه باید همین امروز برای مهار آن ها اقدام شود.

او می گوید فرصت تهران برای حل مخاطرات خود به عوامل متعددی بستگی دارد و یک زمان بندی دقیق و مشخص برای مخاطرات مختلف آن قابل ارائه نیست؛ چون مشکل محوری در ریسک مخاطرات، وجود جمعیت بالا و در معرض آسیب و تراکم جمعیت در تهران است: کاهش ریسک، فرآیندی مستمر است که نیازمند برنامه ریزی طولانی مدت، سرمایه گذاری های بزرگ و همکاری بین تمام نهادهای دولتی و مشارکت مردم است. یکی از اقدامات محوری، کاهش جمعیت شهر و استان تهران است، ولی کاهش جمعیت فقط با روش های مقابله با سوانح قابل حل نیست؛ بلکه مسئله ای فرهنگی، اجتماعی و از همه مهمتر اقتصادی است. هر یک از این سوانح مانند زلزله، سیل، فرونشست دلایل و راه حل های متفاوتی دارند.

برای مثال، مقابله با زلزله نیازمند مقاوم سازی ساختمان ها و زیرساخت هاست، درحالی که کاهش ریسک فرونشست زمین به مدیریت منابع آبی زیرزمینی مربوط می شود. فرونشست زمین های نشست کرده هم عملاً قابل برگشت نیستند و باید از گسترش این روند جلوگیری یا حداقل سرعت آن را کم کرد. اجرای طرح های بزرگ عمرانی و مقاوم سازی به منابع مالی و نیروی انسانی زیادی نیاز دارد و موفقیت در کاهش ریسک مخاطرات به همکاری هماهنگ بین شهرداری، دولت، وزارتخانه های مختلف و سایر نهادها وابسته است که گاهی اوقات با چالش هایی بین خود این نهادها مواجه است.

او می گوید، آگاهی رسانی و آموزش همگانی مردم برای مشارکت و آمادگی در برابر حوادث، همچنین رعایت استانداردهای ساخت وساز، یک فرآیند زمان بر است. تا زمانی که اقدامات پیشگیرانه انجام نمی شود، فرصت موجود هم به تدریج از دست می رود. مهم این است که این فرآیند به صورت مداوم و با جدیت پیگیری شود.

زارع توضیح می دهد که تهران در یک وضعیت اضطراری دائمی قرار دارد و باید به صورت مستمر روی کاهش آسیب پذیری خود کار کند: به جای تمرکز بر یک فرصت زمانی خاص، باید بر شتاب بخشیدن به اقدامات تاکید کرد. مدیریت رواناب ها، اصلاح مسیل ها، افزایش نفوذپذیری خاک در مناطق شهری و مدیریت مصرف آب های زیرزمینی، استفاده از منابع آب جایگزین و نظارت بر چاه های غیرمجاز از کارهای اصولی برای کنترل بحران آب و مسئله فرونشست زمین است

عضو فرهنگستان علوم پاسخ می دهد: تهران در حال حاضر از وضعیت زیست پذیری اکولوژیک بسیار نامطلوبی رنج می برد و بسیاری از شاخص های حیاتی آن در وضعیت بحرانی قرار دارند. تهران یکی از آلوده ترین کلان شهرهای جهان است. آلودگی هوا به یک معضل دائمی تبدیل شده که نه تنها کیفیت زندگی را کاهش می دهد، بلکه سالانه جان تعداد زیادی از شهروندان را می گیرد. با گسترش بی رویه شهر و ساخت وسازهای غیرمجاز، فضاهای سبز، باغ ها و روددره ها از بین رفته اند. با این تخریب ظرفیت طبیعی شهر برای تصفیه هوا و مدیریت رواناب ها به شدت کاهش یافته است. مصرف بی رویه منابع آب زیرزمینی منجر به افت شدید سطح آب و پدیده فرونشست زمین در مناطق جنوبی و حومه تهران شده است. این فرونشست زیرساخت های حیاتی شهر را در معرض خطر قرار می دهد.

از سوی دیگر مدیریت نامناسب پسماندها، یکی دیگر از چالش های اصلی است که محیط زیست و سلامت مردم را تهدید می کند. حجم بالای زباله و ضعف در تفکیک و بازیافت از مبدأ، فشار زیادی بر محیط زیست وارد می کند. فضاهای سبز و اکوسیستم های طبیعی تهران به صورت جزیره هایی ازهم گسیخته درآمده اند و ارتباط اکولوژیک آن ها با یکدیگر و با طبیعت پیرامون شهر و ارتفاعات البرز از بین رفته است. این گسست، تاب آوری اکولوژیک شهر را در برابر تغییرات اقلیمی و بلایای طبیعی به شدت کاهش داده است.

او می گوید باتوجه به وضعیت فعلی، تهران در مسیر از دست دادن کامل زیست پذیری اکولوژیک خود قرار دارد، مگر اینکه اقدامات جدی و فوری برای تغییر این روند انجام شود: اگر سیاست های فعلی و روند توسعه شهری بدون توجه به اصول اکولوژیک ادامه پیدا کند، آلودگی هوا، بحران آب و فرونشست زمین وخیم تر می شود. باتوجه به تخریب روددره ها و منابع آبی، خطر سیلاب های مخرب در فصول بارندگی افزایش می یابد. محیط نامساعد محیطی، سلامت جسمی و روانی شهروندان را تهدید کرده و باعث کاهش شدید کیفیت زندگی می شود.

با ادامه فرونشست زمین و تخریب زیرساخت ها، بخش هایی از جنوب و جنوب غربی شهر غیرقابل سکونت شده است. از نگاه او ایجاد یک شبکه اکولوژیک منسجم با اتصال فضاهای سبز شهری به طبیعت اطراف، کنترل مصرف آب زیرزمینی، استفاده از فناوری های جدید برای تصفیه و استفاده مجدد از پساب ها، توسعه حمل ونقل عمومی پاک و غیرموتوری (مانند دوچرخه سواری) و محدودکردن تردد خودروهای فرسوده، اجرای طرح های تفکیک از مبدأ، بازیافت و کاهش تولید زباله و افزایش آگاهی و مشارکت شهروندان در حفاظت از محیط زیست شهری راهکاری برای برای بهبود زیست پذیری اکولوژیک تهران است: تهران مانند بسیاری از شهرهای بزرگ دنیا هنوز فرصت دارد تا با یک تغییر رویکرد اساسی، از یک کلان شهر آلوده و ناپایدار به شهری پایدارتر تبدیل شود، اما نیازمند اراده جدی در سطح مدیریت شهری و مشارکت شهروندان است.

زارع در پاسخ به این پرسش می گوید که ظرفیت اکولوژیک طبیعی تهران برای زیست حدود 2/5 میلیون نفر و با مهار آب سدها برای حدود 4/5 میلیون نفر است، اما این ظرفیت مدت هاست پر شده و جمعیتی بالغ بر سه برابر آن در تهران و پیرامون آن ساکن شده اند: تهران یکی از آلوده ترین شهرهای جهان است. پدیده هایی مانند وارونگی هوا و قرارگیری شهر در میان کوه ها، باعث می شود آلاینده ها در آسمان شهر حبس شوند. این موضوع سلامت مردم ر ا به خطر می اندازد و هزینه های درمانی و بهداشتی را افزایش می دهد.

از نگاه او تهران با بحران جدی آب مواجه است و افزایش جمعیت، فرسودگی شبکه های آبرسانی و تغییرات اقلیمی، مدیریت منابع آب را بسیار دشوار کرده است. ترافیک در تهران به یک معضل حل نشدنی تبدیل شده است. این ترافیک علاوه بر اتلاف وقت و انرژی شهروندان، باعث افزایش آلودگی هوا نیز می شود. زیرساخت های حمل ونقل عمومی هرچند در حال توسعه هستند، اما همچنان پاسخگوی نیازهای جمعیت میلیونی این شهر نیستند. تهران روی چندین گسل فعال در معرض خطر یک زلزله بزرگ در این شهر است و بافت فرسوده و غیرمقاوم در بسیاری از مناطق، در صورت وقوع زلزله، می تواند فاجعه ای انسانی به بار آورد.

تراکم بالای جمعیت و نبود زیرساخت های لازم برای مدیریت بحران، موجب می شود امدادرسانی در صورت زلزله بزرگ بسیار دشوار باشد و به این ترتیب جمعیت ثابت حدود 10 میلیون نفر در خود شهر و حدود 14 میلیون نفر در محدوده کلان شهری، با تراکم بسیار بالایی روبه رو است. در این شرایط عضو فرهنگستان علوم معتقد است که این تراکم بالا باعث افزایش مشکلات اجتماعی، کاهش کیفیت زندگی و فشار مضاعف بر زیرساخت های شهری می شود؛ چون پدیده حاشیه نشینی در اطراف تهران به یک معضل بزرگ تبدیل شده و به تبع آن، آسیب های اجتماعی در این مناطق افزایش یافته است.

او می گوید، پایتخت بودن تهران باعث شده تا تمام امکانات، فرصت های شغلی و مراکز سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در این شهر متمرکز شوند. این موضوع موجب مهاجرت از سایر نقاط کشور به تهران و تشدید مشکلات آن شده است. این تمرکزگرایی همچنین باعث عدم توسعه متوازن در سایر استان ها و مناطق کشور شده است.

زارع مانند بسیاری از کارشناسان اعتقاد دارد که برای کاهش فشار بر تهران و ساماندهی این شهر انتقال پایتخت مهم ترین و البته پرهزینه ترین راهکار است که در دولت های مختلف مطرح شده است. با این کار، می توان بار جمعیتی و سیاسی را از تهران کاهش داد. انتقال مراکز اداری به جای انتقال کامل پایتخت، و جابه جایی برخی از وزارتخانه ها و سازمان های دولتی مهم به شهرهای دیگر از بار ترافیک و جمعیت تهران کاهش می دهد.

ساخت و توسعه شهرهای جدید در اطراف تهران با هدف اسکان بخشی از جمعیت و کاهش تراکم، عملاً به گسترش مشکلات تهران منجر شده و با مشکل بی آبی موفقیت چندانی نداشته است؛ بنابراین تهران دیگر شهر مناسبی برای پایتخت نیست و باید تدابیری جدی برای کاهش فشار از روی آن در نظر گرفته شود.

انتقال پایتخت راه حل نیست

سیدامیر منصوری، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، نگاه دیگری دارد و می گوید: تاب آوری تهران مسئله ای است که با نادیده گرفتن برخی از مشکلات طرح جامع مطرح می شود. بررسی های ما نشان می دهد اینکه یک عده فکر می کنند یک استاندارد یکسان وجود دارد، یک توهم است. بارها مسئولان می گویند ایده آل سرانه فضای سبز در جهان مثلاً 13 متر است و ما آمده ایم این سرانه را از 7 متر به 10 متر رسانده ایم. باید از اینها پرسید که شما در مورد کجا حرف می زنید؟

در زابلی که آب برای نوشیدن وجود ندارد، سرانه 13 متری یعنی چه؟ در بابلسر که از دیوارها هم سبزه می روید، فضای استاندارد 13 متر یعنی چه؟ نقطه خطای ما دقیقاً اینجاست که در یک بستر نسبی، مطلق اندیشی کنیم. اگر طرح جامع نمی تواند بیمار خود را درمان کند، نمی توانیم مریض را رو به قبله کنیم و منتظر مرگ اش بمانیم. ما در حال اجرای نسخه ای هستیم که در دهه 1960 منقضی شد. راه حل این است که ما آسیب شناسی کنیم و ریشه بحران ها و مسئله هایمان را بشناسیم.

منصوری می گوید به جای اینکه یک فرمت معلول و ناکارآمد را سند قرار دهیم، بگوییم چند مسئله اصلی در تهران داریم؟ : ایمنی، مسکن و آلودگی هوا مسائل اصلی تهران هستند که مورد سوم نیز تابع موارد اول و دوم هستند. ما برای خروج از بن بست طرح جامع باید سراغ برنامه های مسئله محور برویم. اگر بخواهیم یک راه حل خروج از بحران پیدا کنیم، اولین کار این است که افسانه زدایی از برخی باورهای نادرست مانند تثبیت جمعیت رخ دهد. فرقی بین اسلامشهر و تهران نیست. تهران مجموعه ای از 40 شهر است که زندگی، کار و اجتماع همه مردم آن ها به هم پیوسته است.

این فشار محیط زیستی چیست که ما تاکنون نشنیده ایم و اخیراً گفته می شود که به همه ما هم وارد می شود؟ معیار آن چه بوده است؟ اگر فشار محیط زیستی در منطقه 18 کمتر از منطقه 17 باشد، می توانیم به یکی تراکم بدهیم و به دیگری ندهیم؟ تا وقتی به خیالات و توهمات بچسبیم و یک استاندارد واهی ساخته شود، سنگ را نمی توانیم روی سنگ بند کنیم؟ آب لازم است و حق همه مردم هم است. اگر ما در این طرف محدوده به کسی آب ندهیم، آن طرف اتوبان آزادگان در اسلامشهر از آب استفاده می کند. یک انگاره دیگر این است که بگوییم اگر طرح جامع اجرا می شد، وضع ما بهبود پیدا می کرد.

این یک ادعاست. آیا علت اجرا نشدن این طرح، عملیاتی نبودن آن نبود؟ او اضافه می کند که باید توهمات را کنار بگذاریم و در قالب همان طرح های موضوعی و موضعی مسائل را حل کنیم. برای مثال می توان همانطور که طرح جامع گفته است، برای بافت فرسوده طرح بدهید و این موضوع را حل کنیم؛ چون اعتقاد دارد نه تنها ایمنی از طریق حل مشکل بافت فرسوده حل می شود، بلکه بخشی از این واحدهایی که دولت می خواهد بسازد با این کار ساخته می شود: قرار نیست همه چیز ما ثابت باشد. ما نمی گوییم فقط تراکم را بالا ببریم چون می دانیم اگر فقط تراکم را بالا ببریم، همه می میریم. قیمت میانگین مسکن به متری 100 میلیون و تعداد روزهای آلوده به 230 روز رسیده و نمی توانیم کاری کنیم. باید در چارچوب عقلانیت عمل کنیم.

این استاد دانشگاه تهران همچنین درخصوص انتقال پایتخت سیاسی به عنوان یک راه حل می گوید: سوال اصلی این است که انتقال پایتخت راه حل چه مسئله ای است؟ اگر قرار باشد مشکلات تهران را مثل آلودگی هوا، ایمن نبودن بافت های فرسوده، کمبود آب و گرانی مسکن و موارد دیگر با این طرح حل شود، تصور نادرستی است؛ چون در این صورت کارمندان دولت به شهرهای دیگر منتقل می شوند و جمع آن ها حدود 500 هزار نفر است. کم شدن این جمعیت از منطقه شهری تهران، هیچ تغییر جدی ای به دنبال ندارد. انتقال جمعیت عظیم هم امکان پذیر نیست.

پس اگر انتظار این است که این راه حل بیشتر از این تعداد جمعیت را منتقل کند، شدنی نیست. ما باید برای جمعیت ساکن در شهر تهران و شهرهای اقماری آن فکری اصولی کنیم که زودتر از مسائل واقعی خود نجات پیدا کنند. راه حل به رسمیت شناختن مسئله ها و رویکردهای دانش بنیان؛ نسپردن کار به دست سیاسیون و مشاورانی که تکنسین اند، دانش استراتژیک ندارند و کسانی که دارای تزاحم منافع اند و با یک شبکه ای به طرح های خاص توسعه ای وصل هستند، است.

میثم بصیرت، استاد پیشین شهرسازی و مدیریت شهری دانشگاه تهران و رییس سابق مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران از مخاطرات تهران می گوید و به این پرسش پاسخ می دهد که آیا این شهر هنوز ظرفیت پایتخت بودن را دارد؟ آیا با ساختار فعلی، می توان امیدی به بهبود شرایط داشت؟ او توضیح می دهد که یکی از عوامل بنیادین بحران تهران، نادیده گرفتن تخصص های شهرسازی، طراحی شهری، برنامه ریزی فضایی و حکمروایی شهری در سطوح کلیدی مدیریت شهری است.

او اعتقاد دارد که در طول سال های گذشته جایگاه های مهم تصمیم گیری در مدیریت شهری، از معاونت های فنی گرفته تا سازمان های زیرمجموعه، به افراد فاقد صلاحیت های علمی- حرفه ای برتر سپرده شده اند و نتیجه روشن است؛ گسیختگی میان داده های پژوهشی و تصمیم سازی اجرایی، شکست طرح های راهبردی و تضعیف نظام مدیریت یکپارچه شهری. او از بحران شهرفروشی و فقدان درآمدهای پایدار می گوید: مدیریت مالی شهرداری ها در ایران به ویژه تهران بر پایه ناکارآمدترین و ضدتوسعه ترین مدل درآمدی در جهان شهری، یعنی شهرفروشی استوار است.

صدور بی رویه مجوز تراکم، تغییر کاربری و فروش آینده شهر برای تامین هزینه های جاری، باعث تخریب سیمای شهری، گسترش بی رویه سازه ها، تشدید بارگذاری بر زیرساخت های فرسوده و تشویق سوداگری شده است. در نبود سیاست درآمدی پایدار، شهرداری در دور باطل فروش بیشترِ شهر برای خرج بیشتر، بی قاعده و پول پاشی برای جلب حمایت گروه ها و بستن دهان منتقدان گرفتار است.

بصیرت بحران پسماند و مدیریت محیط زیست شهری را هم به بحران های دیگر اضافه می کند: گفته می شود تهران روزانه بیش از 9 هزار تن زباله تولید می کند. با وجود هشدارهای مکرر کارشناسان، ظاهراً هنوز بخش عمده ای از این پسماندها دفن می شوند و بازیافت علمی، تفکیک از مبدأ، آموزش شهروندی و فناوری های نوین همچنان غایب اند، درحالی که طرح جامع مدیریت پسماند تهران در دوره شهرداری آقای حناچی تهیه شد. مجتمع آرادکوه عملاً به بمب زیست محیطی بدل شده و آلودگی آب های زیرزمینی، بو و شیرابه ها جان ساکنان مناطق جنوبی تهران را تهدید می کند.

او مهاجرت های دهه اخیر از استان ها و هم از کشورهای همسایه را یکی دیگر از چالش های تهران می داند و توضیح می دهد که نبود یک راهبرد ملی برای انسجام اجتماعی و ساماندهی مهاجران، تهران را درگیر چالش های روزافزون حاشیه نشینی، اقتصاد غیررسمی، حس عدم امنیت و نابرابری اجتماعی کرده است.

حدود 30 درصد از بافت های شهر تهران فرسوده اند. نه فقط از نظر کالبدی که از منظر اجتماعی، خدماتی و اقتصادی. این آماری است که رییس سابق مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران از آن یاد می کند و می گوید که بافت های مرکزی شهر مثل مناطق 10.12، 17 و 20، دچار زوال تدریجی شده اند؛ چون نه نوسازی موثری صورت می گیرد و نه ساکنان انگیزه ماندن دارند. درعین حال، مدیریت نوسازی شهری همچنان ناکارآمد است و نتوانسته به مدل پایداری در این زمینه برسد و الگوی شهرسازی همچنان گسترش افقی و توسعه ناپایدار پیرامونی را تشویق می کند.

بصیرت هم از ضعف زیرساخت های پدافند غیرعامل و آمادگی بحرانی می گوید: تهران در یکی از زلزله خیزترین پهنه های جهان قرار دارد. بااین حال زیرساخت های آمادگی در برابر بحران، پدافند غیرعامل، شبکه های پشتیبان، مسیرهای اضطراری و مدیریت بحران در وضعیت حداقلی هستند. هنوز بسیاری از مراکز حساس (مانند بیمارستان ها، مراکز آتش نشانی، مراکز سیاسی) در پهنه های پرخطر مستقرند.

تجربه مقاومت 12 روزه نشان داد، تهران فاقد زیرساخت پدافندی و پناهگاه های مناسب برای حفظ جان شهروندان است. او از برخی کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته می گوید که با مشاهده افول کیفیت زندگی در پایتخت هایشان، اقدام به انتقال یا بازتوزیع عملکردهای پایتختی کرده اند؛ کشورهایی مانند برزیل که با ساخت برازیلیا، تمرکز سیاسی را از ریو کاهش داد، کشور اندونزی که به دلیل بحران آب و زمین در جاکارتا، پایتخت را به نوسانتارا منتقل کرد، کشور مصر که در حال انتقال ادارات دولتی از قاهره به پایتخت جدید در شرق این شهر است و کشورهای کره جنوبی و ترکیه که از طریق تقویت قطب های ثانویه، مانع تمرکز بیش از حد بر سئول و آنکارا شده اند. اما در ایران، با وجود همه این بحران ها همچنان تمام منابع، تصمیم گیری ها و نهادهای کلیدی در تهران متمرکز شده است.

استاد پیشین شهرسازی و مدیریت شهری دانشگاه تهران از ورشکستگی آب و انرژی در سایه فرونشست می گوید و آن را تهدیدی خاموش و بنیادبرافکن می داند: این روزها قطعی های مکرر و گسترده برق در شهر تهران در فصل گرم سال، چهره ای دیگر از شکنندگی زیرساختی و ناکارآمدی مدیریت زیرساخت در کلان شهر پایتخت را نشان داده است.

افزایش بی رویه مصرف، بی توجه به بهسازی و تعمیرات ساختاری، فرسودگی شبکه توزیع، وابستگی به منابع محدود تولید و عدم سرمایه گذاری مؤثر در انرژی های تجدیدپذیر، تهران را با بحران بی ثباتی انرژی روبه رو ساخته است؛ بحرانی که نه فقط آسایش خانوارها، امنیت غذایی و سلامت را تهدید می کند، بلکه مستقیم بر کارکردهای اقتصادی، ترافیکی، صنعتی و خدماتی شهر تأثیر می گذارد.

قطعی برق در ایستگاه های مترو، بیمارستان ها، مراکز تجاری و حتی ادارات دولتی، نشانه ای روشن از آسیب پذیری پایتخت در برابر نوسانات تامین انرژی است. تهران شهری که قرار بود مرکز نوآوری، خلاقیت و پویایی باشد، امروز گرفتار خاموشی هایی است که ریشه در نبود راهبردهای تاب آور در حوزه انرژی شهری دارد. علاوه بر این تهران امروز درگیر یکی از عمیق ترین بحران های محیط زیستی تاریخ خود است: ورشکستگی آبی و فرونشست زمین. منابع آب تجدیدپذیر این شهر، به ویژه آبخوان های زیرزمینی، به دلیل برداشت بی رویه، خشکسالی های پی درپی و ضعف در مدیریت منابع، با افت شدیدی مواجه شده اند؛ درنتیجه نرخ فرونشست زمین در جنوب و جنوب غرب تهران به بیش از 30 سانتی متر در سال رسیده است؛ عددی که در رده بالاترین نرخ ها در جهان قرار دارد و عملاً به معنای فروپاشی تدریجی بستر شهری است.

فرونشست نه فقط زیرساخت های حمل ونقل، شبکه های آبرسانی، فاضلاب و برق را تهدید می کند، بلکه امنیت کالبدی سکونت گاه ها را به طور جدی به خطر انداخته است. درعین حال، وابستگی تهران به منابع آبی فرامنطقه ای و سدهای در حال افت ذخیره، حکایت از آن دارد که در صورت تغییر نکردن ساختار مصرف و اصلاح الگوی توسعه، تهران در افق نه چندان دور، به شهری غیرقابل زیست تبدیل می شود. این بحران فقط یک مسئله فنی یا اقلیمی نیست، بلکه بازتاب شکست حکمرانی آب و نادیده گرفتن ظرفیت های طبیعی در برنامه ریزی فضایی پایتخت است.

بصیرت می گوید، در کنار تمام این چالش ها، رقابت پذیری تهران در سطح منطقه ای و جهانی نیز به شدت تضعیف شده است؛ درحالی که رقابت پذیری شهری، به عنوان توان یک شهر برای جذب سرمایه، نخبگان، فناوری و گردشگران، در گروی زیرساخت های مدرن، امنیت اقتصادی، ثبات نهادی و چشم انداز روشن توسعه است؛ مؤلفه هایی که در تهران به ویژه در سایه تحریم های اقتصادی، بی ثباتی ارزی، ضعف حکمرانی و فضای نامساعد کسب وکار، آسیب جدی دیده اند.

سرمایه گذاران داخلی و خارجی به دلیل نبود شفافیت، ریسک های سیاسی، پیچیدگی های اداری و نبود نظام کارآمد مشارکت عمومی- خصوصی، تمایلی به ورود به پروژه های بلندمدت ندارند. در شرایطی که کلان شهرهایی مثل استانبول، دوحه یا دوبی در حال رقابت برای جذب سرمایه های بین المللی هستند، تهران به شهری بسته و غیربرنامه پذیر در نگاه سرمایه گذاران تبدیل شده است؛ شهری که با انبوهی از ظرفیت های بالفعل، اما درگیر محدودیت های ساختاری روبه رو است که اجازه بروز این ظرفیت ها را نمی دهد. تا زمانی که اصلاحات نهادی و گشایش در روابط اقتصادی کلان صورت نگیرد، امید به جهش در رقابت پذیری تهران، همچون توسعه پایدار آن، دور از دسترس خواهد ماند.

تهران، ابرسیاه چاله توسعه فضایی است. بصیرت پایتخت را با این عنوان توصیف می کند و اعتقاد دارد که در تحلیل های توسعه فضایی ایران، تهران نه تنها به عنوان یک کلان شهر، بلکه به مثابه ابرسیاه چاله توسعه شناخته می شود؛ جاذبه ای که منابع انسانی، سرمایه، امکانات، خدمات و تصمیم گیری ها را از پیرامون به درون خود می کشد، بدون آنکه بازدهی متناسبی در توزیع مجدد این منابع داشته باشد. این تمرکز افراطی ضمن تضعیف سایر شهرهای کشور، خود تهران را نیز به فروپاشی تدریجی سوق داده است.

او می گوید: تهران امروز در محاصره سیاه چاله های جمعیتی، کالبدی، زیست محیطی، مالی و نهادی قرار دارد؛ با هسته ای متورم، پیرامونی رهاشده، منابع ته کشیده و نهاد مدیریتی که بیش از آن که کارآمد باشد، درگیر تنازع قدرت است. این وضعیت نه تنها توسعه متوازن سرزمین را به خطر انداخته، بلکه تاب آوری خود تهران را نیز به شدت کاهش داده است.

در گزارش اکونومیست 2024، تهران در رده 163 از میان 173 شهر از نظر زیست پذیری قرار دارد. در شاخص های حکمروایی شهری سازمان ملل، تهران از نظر مشارکت شهروندی، شفافیت تصمیم گیری، عدالت فضایی و کارآمدی نهادی، نمره بسیار ضعیفی دریافت می کند. این شهر، حتی در مقایسه با پایتخت های کشورهای منطقه نیز جایگاه مطلوبی ندارد؛ استانبول رتبه 93، دوحه رتبه 79، ابوظبی رتبه 67، باکو رتبه 122، دهلی رتبه 145 و تهران رتبه 163. بصیرت در پاسخ به این پرسش که آیا تهران می تواند پایتخت بماند؟

می گوید: در شرایطی که بحران های آب، انرژی، ترافیک، فرسودگی و ضعف حکمروایی دست به دست هم داده اند، پرسش اساسی این است که آیا تهران از نظر محیط زیستی، کالبدی، جمعیتی و نهادی، هنوز توان ایفای نقش پایتختی را دارد؟ در پاسخ باید گفت: خیر. حداقل نه با ساختار و الگوی فعلی. تهران نیازمند بازتعریف نقش خود در شبکه شهری کشور است؛ نه به عنوان مرکز متمرکز همه چیز، بلکه به عنوان یکی از قطب های متوازن در کنار دیگر کلان شهرهای کشور. با وجود این درست است که تصویر کنونی از شرایط تهران بحرانی است، اما آینده هنوز نوشته نشده است. آینده تهران می تواند چیزی جز این باشد، اگر پذیرفته شود که ادامه مسیر فعلی، فاجعه است و تغییر، ممکن است. این تغییر می تواند با تکیه بر محورهای زیر آغاز شود.

او راهکارهای خروج تهران از این بحران را این موارد می داند: بازتعریف نظام حکمروایی شهری تهران با اتکای بر شایستگان و متخصصان مدیریت شهری و شهرسازی که هنوز جایگاه قانونی و حرفه ای خود را نیافته اند، استقرار نظام حکمروایی منطقه کلانشهری تهران مبتنی بر تهیه و تصویب قانون مدیریت و برنامه ریزی پایتخت، کاهش نقش سوداگری در اداره شهر و توسعه درآمدهای پایدار همچون مالیات بر ارزش افزوده محلی، مالیات بر املاک خالی، عوارض حمل ونقل، اصلاح مدل فضایی شهر با تأکید بر تراکم هوشمند، نوسازی هدفمند و توسعه حمل ونقل عمومی، پیگیری سیاست های پایتخت زدایی متوازن و انتقال بخشی از کارکردهای ملی به دیگر نقاط کشور (تراکم زدایی و سبک سازی تهران)، بهره گیری از دانش روز جهانی، همکارهای بین المللی و انتقال تجربیات جهانی در تاب آوری شهری و نهادسازی مشارکتی. درواقع اگر نظام حکمروایی شهری آن را بازسازی کنیم، سیاسیون و قدرت طلبان غیرمتخصص تهران، این گوشت قربانی مصیب زده را رها کنند، صدای متخصصان را به جای سوداگری بنشانیم و شجاعت تغییر در سطح ملی را داشته باشیم، هنوز هم می توان آینده ای زیست پذیر، پایدار و شکوفا برای تهران تصور کرد.