حمیدرضا جلایی پور، استاد جامعه شناسی دانشگاه تهران، در هم میهن نوشت: قبل از اشاره به آرایش نیروهای سیاسی ایران اشاره به سه نکته مفید است:

اول اینکه، نیروهای سیاسی هر کشوری، از جمله ایران، پدیده مهمی هستند. زیرا معمولاً این نیروها مشوق تغییرات در جامعه و حکومت (یا مانع تغییرات) هستند. معمولاً همین نیروها هستند که در انتخابات فعال می شوند یا دست به تحریم می زنند. همین نیروها هستند که با مطالبات جنبش ها یا ناجنبش ها در جامعه همراهی یا مخالفت می کنند. به بیان دیگر بعد از مقامات حکومت، کنشگران سیاسی در جریان های سیاسی نقش مهمی در اداره جامعه دارند.

دوم اینکه، معمولاً در جوامع موسوم به توسعه یافته ، تمایزیابی نهادی پیشرفت کرده است و نیروهای سیاسی این جوامع در قالب احزاب سیاسی ، سازماندهی و آرایش می گیرند. اما در جامعه کنونی ایران، آرایش نیروهای سیاسی تمایزیافته و دقیقاً حزبی نیست بلکه این آرایش سیاسی در قالب تشکل ها ، محافل و شخصیت ها شکل می گیرند و البته این تشکل ها را در قالب چند جریان یا طیف سیاسی می توان جا داد. به عنوان نمونه در یک دهه اخیر تا قبل از جنگ دوازده روزه، تشکل ها و محافل سیاسی ایران در قالب چهار جریان یا طیف فعالیت می کردند؛ طیف اصول گرایان، اصلاح طلبان، عبورکردگان از اصلاح و سرنگونی طلبان.

سوم اینکه، حتی در جوامع توسعه یافته که در معرض امواج اینترنتی شدن چیزها قرار گرفتند، احزاب سیاسی همه نیروهای اجتماعی جامعه را نمایندگی نمی کنند، بلکه گروه های فشار، جنبش ها و ناجنبش ها در این جوامع ایفای نقش می کنند. البته در این نوشته فقط تشکل ها و جریانات اصلی سیاسی بعد از جنگ دوازده روزه خرداد 1404 مورد توجه قرار گرفته است.

اگر به صحنه سیاسی (در فضای مجازی و در فضای غیرمجازی) نگاه کنیم، در ایران چهار نیروی سیاسی قابل رویت هستند:

1- رادیکال های اصول گرا، شامل جبهه پایداری و دولت سایه جلیلی و حامیان آن ها در رسانه ها و در دستگاه های امنیتی.

2- میانه روها که وسیع ترین نیروهای سیاسی کشور هستند. شامل اصلاح گران توافق گرا (خاتمی، حسن خمینی و پزشکیان، جهانگیری و حامیانشان)، اصول گرایان میانه رو (قالیباف و لاریجانی و حامیانشان) و اعتدال گران (روحانی و حامیانش).

3- گذرکنندگان از جمهوری اسلامی (شامل حامیان آقایان میرحسین موسوی و مصطفی تاج زاده، بخشی از ملی-مذهبی ها و بخشی از جمهوری خواهان خارج از کشور).

4- سرنگونی طلبان که وزن اجتماعی در ایران ندارد، اما حمایت نیروی نظامی و رسانه ای دشمن را (یعنی اسراییل را) با خود دارد. این نیرو شامل طرفداران پسر شاه و نیروهای مسلح معارض جمهوری اسلامی مثل مجاهدین خلق، کومله و جیش العدل و... هستند.

به نظر می رسد برای عبور از پیچ جنگ سه راهبرد مطرح است:

یکم) راهبرد حمایت از جنگ به هرقیمت در برابر اسراییل که مورد نظر رادیکال ها و یا خالص گرایان است.

دوم) انعطاف حداکثری سریع در برابر آمریکا -اسراییل تا شرایط کشنده جنگی تمام شود یا راهبرد تسلیم.

سوم) راهبرد مقاومت چهاربعدی (جنگی، دیپلماتیک، اقتصادی و اجتماعی) در برابر بلوک غرب تا رسیدن به یک آتش بس پایدار و قابل دفاع. (به بیان دیگر، عدم اجرای تسلیمی که مورد نظر ترامپ بود).

به نظر می رسد هم جمهوری اسلامی و هم نیروهای میانه رو (یا نیروی دوم که به آن اشاره شد) نه جنگ و نه تسلیم را دنبال می کنند؛ بلکه از راهبرد سوم و چندبعدی دفاع می کنند. به نظر می رسد انتصاب احتمالی علی لاریجانی به دبیری شورای عالی امنیت ملی همین فرض را تقویت می کند.

آرایش سیاسی فوق بیشتر تحلیلی -حدسی است (نه امر قطعی). در آینده نزدیک دو عامل درباره موفقیت جمهوری اسلامی و نیروی سیاسی میانه رو تعیین کننده است.

عامل اول، واکنش مردم نسبت به کمبودها (مثل خاموشی، بی آبی، بی گازی و گرانی) است. به نظر می رسد چون حاکمیت، دولت و نیروی میانه رو برای اداره کشور از سیاست های جنگ طلبانه حمایت نمی کنند، احتمال نارضایتی مردم علیه حکومت همچنان هست؛ اما احتمال وقوع شورش جمعی بزرگ و تاثیرگذار علیه حکومت کمتر است.

عامل دوم، حملات احتمالی جنگی اسراییل -آمریکا به ایران است. در این وضعیت، محتمل ترین سناریو ادامه جنگ های نیابتی، امنیتی و ترور است. مدیریت این سناریو برای جمهوری اسلامی و نیروی سیاسی میانه رو راحت نیست؛ اما عملی است. سناریوی کمتر محتمل جنگ شدید و وسیع بین ایران و بلوک غرب است.

در این حالت هم، چون جمهوری اسلامی شروع کننده جنگ نیست، اوضاع ایران نامتعین می شود ولی در شرایط جنگی هم همچنان نیروی تعیین کننده نهاد حکومت جمهوری اسلامی و دو نیروی سیاسی یک و دو که در بالا اشاره شد، هستند. در شرایط جنگی سلطنت طلبان نمی توانند روی زمین ایران حضور پیدا کنند.