در کشاکش بحران آبی که این روزها گریبان تهرانی ها و حتی مردم استان های دیگر را گرفته، خبری که همه را شوک کرد این بود که ایران جزو سه کشور جهان در درگیری با پدیده فرونشست زمین است؛ پدیده ای که انسان ها در بروز و ظهور آن با حفر چاه های غیرمجاز، بهره برداری از آب های سطحی و بی توجهی به محیط زیست مقصر اصلی اند.

به گزارش اعتماد، آنچه در این گزارش به آن می پردازیم تکرار این بدیهیات نیست، اهمیت توجه به موضوع فرونشستی است که به گزارش سازمان زمین شناسی به عنوان نمونه در تهران نرخ آن در برخی از نقاط شهر به 30 سانتی متر رسیده و این سازمان در همین گزارش به این موضوع هم اشاره کرده که یکی از دلایل این اتفاق، برداشت سالانه 150 میلیون متر مکعب از آب های زیرزمینی است.

نکته قابل توجه در این پدیده این است که فرونشست تنها یک آسیب محیط زیستی نیست، بلکه این پدیده می تواند باعث غیرقابل استفاده شدن اراضی کشاورزی و مسکونی شود و از همه بدتر اینکه این امر می تواند منجر به مهاجرت اجباری و افزایش مشکلات اجتماعی و اقتصادی شود.

شاید با خواندن این متن این سوال برایتان مطرح شود که آیا راهی برای بهبود این شرایط یا بهتر بگوییم درمان پدیده فرونشست وجود دارد؟ پاسخ آری است. متخصصان و کارشناسان پنج راه را برای مقابله با فرونشست پیشنهاد می دهند، هر چند که ابتدا باید بدانیم که آیا مقابله با فرونشست اساسا قابل اجرا هست یا نه؛ اما در نهایت کارشناسان پنج راه حل را پیشنهاد دارند. آن ها معتقدند که در ابتدا باید منابع آب را مدیریت کرد، یعنی دولت باید با اجرای طرح های جامع مدیریت منابع آب، از برداشت بی رویه آب های زیرزمینی جلوگیری کند. این طرح ها باید شامل اقداماتی مانند افزایش بهره وری آب در کشاورزی، ترویج استفاده از آب های بازیافتی و جلوگیری از هدررفت آب در شبکه های توزیع باشد.

قدم دوم کنترل ساخت وسازها است. شهرداری ها باید با کنترل ساخت وساز در مناطق پرخطر، از افزایش بارگذاری بر زمین جلوگیری کنند. همچنین باید استانداردهای ساخت وساز را به گونه ای اصلاح کنند که ساختمان ها در برابر فرونشست مقاوم باشند.

تزریق آب به آبخوان ها، سومین راهکار پیشنهادی است؛ به این معنا که دولت می تواند با تزریق آب به آبخوان ها، سطح آب زیرزمینی را افزایش داده و از فرونشست زمین جلوگیری کند. البته برای تکمیل این موضوع لازم است پایش و رصد مداوم از سوی سازمان نقشه برداری کشور انجام شود. این سازمان موظف است به طور مداوم فرونشست زمین را پایش و رصد کند و اطلاعات دقیق و به روز را در اختیار مسوولان و مردم قرار بدهد.

در نهایت آگاه سازی عمومی باید از سوی دولت انجام شود. به این معنا که با این آگاه سازی، مردم را از خطرات فرونشست زمین آگاه کند و آن ها را به مشارکت در حفاظت از منابع آب تشویق کند.

اول خرداد امسال ایرنا در گزارش فرونشست، 90 هزار کیلومتر زندگی روی بحران به مقاله مشترک عباس کشاورز رییس انجمن علمی آبیاری و زهکشی ایران و هدی کهریزی رییس گروه آب و محیط زیست مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی اشاره کرده. در این مقاله تاکید شده که بحران فرونشست زمین در ایران، یکی از جدی ترین خطرات پیش روی کشاورزی و زیرساخت های کشور است و به طور مستقیم از توسعه ناپایدار و مدیریت غلط منابع آب ناشی می شود.

بر اساس این مقاله، بیش از 69 درصد دشت های کشور (423 دشت از 609 دشت ایران) در وضعیت ممنوعه یا ممنوعه بحرانی قرار دارند و تعداد چاه های کشاورزی ظرف چهار دهه اخیر از 47 هزار به بیش از یک میلیون حلقه افزایش یافته که نزدیک به نیمی از آن ها فاقد مجوز است. این وضعیت باعث شده میزان اضافه برداشت آب زیرزمینی به رقمی بین 145 تا 350 میلیارد مترمکعب برسد.

علی بیت اللهی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت وگو با ایرنا با هشدار نسبت به شدت بحران فرونشست زمین در ایران گفته بود کشور ما هم اکنون با رتبه سوم جهانی از نظر شدت بحران فرونشست روبروست و این موضوع مستقیما ناشی از مدیریت نادرست منابع آب و الگوی ناپایدار توسعه کشاورزی است.

چندی پیش سیداسکندر صیدایی، رییس سازمان نقشه برداری کشور با اشاره به اینکه حدود 90 هزار کیلومتر مربع از خاک ایران معادل مساحت پنج کشور جهان، تحت تاثیر فرونشست قرار دارد، گفته بود نرخ سالانه فرونشست حتی به 31 سانتی متر رسیده که چند برابر استاندارد جهانی است. استان هایی همچون تهران، البرز، قزوین، خراسان رضوی، کرمان، اصفهان و فارس بیشترین نرخ فرونشست را دارند و کلانشهرهای پرجمعیت با خطر جدی و تهدید زیرساخت های حیاتی مواجه اند.

به گفته رییس سازمان نقشه برداری کشور، پیامدهای این بحران، تنها به تخریب سازه ها محدود نمی شود. از دست رفتن زمین های کشاورزی، آسیب به معیشت روستاییان، افزایش مهاجرت، تخریب آثار فرهنگی و تاریخی، تغییر شیمی خاک و حتی تهدید امنیت غذایی و ملی ازجمله خسارت هایی است که فرونشست برای ایران می تواند به ارمغان بیاورد.

محمد درویش کارشناس حوزه آب و محیط زیست، فرونشست را زلزله خاموش می داند و می گوید: ایرانیان 150 میلیارد مترمکعب بیشتر از آنچه در طول 3 دهه اخیر وارد آبخوان ها شده، برداشت داشته اند و این باعث فرونشست زمین در محدوده ای دست کم 57 هزار کیلومتر مربعی با میزان به طور متوسط یک سانتی متر در سال شده است. او می گوید: ویژگی قالب سرزمین ایران این است که برخوردار از آبرفت های درشت دانه است. این آبرفت ها همان سنگ های کج و معوجی است که ما در نانوایی های سنگکی می بینیم. به دلیل وجود این سنگ ها، آب می تواند لابه لای آن ها در زیرزمین ذخیره بشود و به عبارتی دست کم 400 میلیارد مترمکعب آب را می توانیم ذخیره کنیم.

او با انتقاد از اینکه در این سال ها میزان برداشت سفره های آب زیرزمینی بیشتر از میزان تغذیه شده عملا آب موجود در لابه لای این سنگ ها یا همان آبرفت های درشت دانه تخلیه شده و حالت سیمانی دارد و حتی اگر از همین فردا تغذیه شان کنیم و میزان تغذیه با برداشت برابر شود، فایده ای ندارد چون آن ها استعداد ذخیره آب را از دست داده اند. درویش در پاسخ به این پرسش که یعنی هیچ وقت امیدوار به ترمیم آب های زیرزمینی نباشیم، می گوید: چرا می توانید منتظر بمانید، آن هم دست کم 65 تا 70 هزار سال دیگر. اگر این سال ها را صبوری کنید، می توانید امیدوار باشید که شرایط آب های زیرزمینی به وضعیت ایده آل خود رسیده است.

این کارشناس ارشد محیط زیست این را هم اضافه می کند و می گوید: این سرزمین ها سوخته و به بدترین مرحله بیابان زایی رسیده و نمی توان برای آن کاری کرد. در آخرین گزارش سازمان زمین شناسی هم آمده که خاک ایران 100 هزار کیلومتر فرونشست دو سانتی متر در سال را تجربه می کند که این رقم زیادی است. این رقم در سال 95.11 هزار کیلومتر و در سال 98 کمتر از 40 هزار کیلومتر مربع ذکر شده. شتاب افزایش فرونشست با روند نگران کننده ای در حال افزایش است.

او معتقد است: سرزمینی که دچار فرونشست شده یعنی طاقت ساخت و ساز ندارد و نمی توان هر جای آن شهرک ساخت، خطوط لوله گاز و دکل برق انتقال داد و حتی جاده هم نمی توان ساخت و به تعبیری از حیز انتفاع خارج شده است. درویش اما تاکید دارد ما در همان سرزمین های سوخته می توانیم سازه های سبک مثل پنل های خورشیدی قرار بدهیم.

با توجه به اینکه هر هزار هکتار دست کم، هزار مگاوات برق تولید کند؛ یعنی با 100 هزار کیلومتر مزارع خورشیدی می توانیم بزرگ ترین صادرکننده انرژی برق باشیم و این چالش را به فرصت تبدیل کنیم و درایت را به نظام ایران برگردانیم. او با اشاره به ناترازی آبخوان ها در استان هایی مانند فارس (17.3 میلیارد مترمکعب) و اصفهان (13.1 میلیارد مترمکعب)، هشدار داد که نرخ فرونشست در دشت فسا به 54 سانتی متر در سال رسیده؛ 140 برابر حد بحرانی. این پدیده به ترک خوردن جاده ها، شکستن پل ها، آسیب به خطوط راه آهن و حتی کج شدن دکل های برق منجر شده است.

درویش اظهار داشت: ایرانیان 150 میلیارد متر مکعب بیشتر از آنچه در طول 3 دهه اخیر وارد آبخوان ها شده برداشت داشته اند، بزرگ ترین دلیل فرونشست در ایران هم همین ناترازی آبخوان ها است.