فرارو هال برندز، استاد مدرسه مطالعات بین المللی پیشرفته دانشگاه جان هاپکینز و کارشناس ارشد موسسه آمریکن اینترپرایز

به نقل از بلومبرگ، هیچ نظمی در جهان تا ابد پایدار نمی ماند؛ هر نظم بین المللی سرانجامی دارد. صلح رومی (Pax Romana) برای قرن ها ثبات را به دنیای مدیترانه هدیه داد، اما سرانجام دوران افول آن فرا رسید. نظم جهانی مبتنی بر برتری بریتانیا در قرن نوزدهم به اوج رسید، اما با وقوع دو جنگ جهانی در قرن بیستم فروپاشید. امروز، در جهانی پرآشوب و با رهبری متزلزل آمریکا، به سختی می توان به آینده نظم آمریکامحور خوش بین بود و این تردید جدی مطرح است که آیا نظم تحت رهبری ایالات متحده نیز رو به پایان است؟

از سال 1945، نظم بین المللی کنونی دستاوردهای چشمگیری در حوزه صلح، رفاه و آزادی به ارمغان آورده است؛ دستاوردهایی که می توان آن ها را یک موفقیت حیرت انگیز توصیف کرد. با این حال، فشارهای فزاینده ای هم از جانب رقبای این نظم و هم از سوی خود بنیان گذاران آن بر پایه هایش وارد آمده است. یکی از راه های سنجش میزان وخامت و جدیت این تهدیدها، بررسی سناریوهای محتمل برای پایان یک نظم بین المللی است.

برندان سیمز، تاریخ نگار سرشناس دانشگاه کمبریج، بر این باور است که نظم های بین المللی معمولاً به یکی از سه طریق پایان می یابند: یا به واسطه شکست نظامی یا فروپاشی بازدارندگی؛ یا به دلیل افول اقتصادی و ایجاد شکاف میان ساختارهای سیاسی و اقتصادی آن نظم؛ یا در نتیجه فروپاشی احترام به قواعد و هنجارهای راهبردی آن. نظم آمریکامحور تا امروز پایداری خیره کننده ای از خود نشان داده است، اما احتمال فروپاشی آن هر روز بیشتر می شود، زیرا آمریکا هم زمان در هر سه حوزه یادشده با ریسک های جدی روبه روست. اگرچه رهبران اخیر از جمله دونالد ترامپ برای تقویت این نظم تلاش هایی صورت داده اند، اما سیاست های جاری ایالات متحده عملاً بر شدت این مخاطرات می افزاید.

یک نظم بین المللی می تواند قربانی قتل، فرسودگی یا حتی خودکشی شود و امروز، هیچ یک از این پایان های تلخ را نمی توان به کلی منتفی دانست. نظم، مفهومی است که بر قواعد و قانون گذاران استوار است. نظم های بین المللی، مبتنی بر هنجارها یا اصول مشترک پذیرفته شده ای هستند که برای سامان دهی رفتار بازیگران جهانی طراحی شده اند. این قواعد توسط قدرت ها و نهادهای بزرگ تدوین و تثبیت می شوند. در طول تاریخ، قدرت های مختلف تلاش کرده اند جهان را مطابق با خواست و منافع خود بازآفرینی کنند؛ اما از پایان جنگ جهانی دوم تاکنون، نظم آمریکامحور بزرگ ترین و موفق ترین نظم بین المللی عصر مدرن به شمار می رود.

درس اساسی سیاستگذاران آمریکایی از تجربه آن جنگ، این بود که تنها یک نظام جهانی امن و مرفه می تواند رفاه و امنیت خود ایالات متحده را نیز تضمین کند. بر همین اساس، آمریکا نظمی را پایه گذاری کرد که بر تجارت نسبتاً آزاد، ترجیح ارزش های حقوق بشر و دموکراسی، جلوگیری از جنگ و تجاوز قدرت های بزرگ و همکاری نهادی برای حل مشکلات مشترک استوار بود. واشنگتن با تکیه بر برتری بی رقیب نظامی و اقتصادی خود، زمینه موفقیت و رفاه متحدان هم فکر را فراهم آورد. همان گونه که هری ترومن، رییس جمهور وقت آمریکا، تاکید کرد: ایالات متحده مسئولیتی را پذیرفت که مشیت الهی برای سعادت نسل های آینده جهان مقرر داشته است.

تردیدی نیست که این پروژه عمیقاً با منافع ایالات متحده گره خورده بود؛ اما به دلیل قدرت آمریکا و تعریفی که از منافع خود به شکلی فراگیر ارائه می داد، این ابتکار دستاوردهایی تاریخی و گسترده برای بخش بزرگی از جهان به همراه داشت. در دهه های پس از جنگ، دموکراسی از موقعیتی آسیب پذیر و تهدیدشده به جایگاهی مسلط در نظام جهانی رسید. تجارت رونق گرفت و سطح زندگی به طور قابل توجهی افزایش یافت؛ ابتدا در جهان آزاد و پس از فروپاشی کمونیسم در سراسر گیتی. جهانی که پیش از آن، دو جنگ ویرانگر میان قدرت های بزرگ را در بازه ای کوتاه تجربه کرده بود، از سال 1945 تا امروز دیگر شاهد چنین فاجعه ای نبوده است. ایالات متحده سکان دار عصر طلایی نظم جهانی شد؛ اما اکنون فشارها و تهدیدهای فزاینده علیه این نظم دیگر قابل انکار نیست.

قدرت های تجدیدنظرطلبی چون چین، روسیه و کره شمالی، نظم بین المللی مستقر را به چالش کشیده اند؛ نظمی که آن را برای رژیم های خود تهدیدآمیز و در برابر جاه طلبی های ژئوپلیتیک شان سرکوبگر تلقی می کنند. در همین حال، کشورهای جنوب جهانی نیز از سلطه و سیطره غرب دلسرد و سرخورده شده اند. حتی خود ایالات متحده در دهه های اخیر نسبت به ایفای نقش رهبری جهانی مردد و دچار تردید شده است. تهدیدها علیه برتری اقتصادی و نظامی آمریکا نیز به طور روزافزون جدی تر می شود. اگر به هر یک از کشورهای متحد آمریکا سر بزنید، خواهید دید که همگی بر این باورند که قدرت آمریکا همچنان برای امنیت جهانی ضروری است؛ اما در عین حال، نگران اند که نظم بین المللی پس از جنگ جهانی دوم رو به افول و زوال می رود. اما این تهدید تا چه اندازه جدی است؟ بیایید سه سناریوی فروپاشی نظم را مرور کنیم.

یکی از مسیرهای فروپاشی نظم بین المللی، شکست یا ویرانی در یک جنگ بزرگ است. هیچ چیز به اندازه یک شکست تحقیرآمیز در میدان نبرد، اقتدار یک قدرت هژمون را فرو نمی ریزد. امپراتوری آتن پس از شکست در جنگ بزرگ پلوپونزی فروپاشید. بریتانیا اگرچه در جنگ جهانی اول پیروز شد، اما هرگز نتوانست از هزینه های سنگین آن جنگ به راستی بهبود یابد. آمریکا برای دهه ها تنها ابرقدرت بلامنازع جهان بود اما هر کسی که گمان می کند آمریکا از نظر نظامی شکست ناپذیر است، به وضوح واقعیت ها را نادیده می گیرد.

پنتاگون با یک معادله نظامی پیچیده و دشوار روبه روست. چالش هایی که از سوی روسیه در اروپا، ایران و نیروهای مقاومت در خاورمیانه و همچنین چین و کره شمالی در شرق آسیا پدید آمده، منابع و ظرفیت های آمریکا را به شدت پراکنده و فرسوده کرده است. قدرتی که ارتش خود را صرفاً برای مدیریت یک جنگ همزمان طراحی کرده، در جهانی سرشار از تهدیدهای متداخل و هم زمان، همواره با ریسک و آسیب پذیری روبه روست. با این همه، ریسک وقوع یک شکست سنگین و خردکننده، بیش از هر نقطه دیگری، در غرب اقیانوس آرام متمرکز است.

فرانک کندال، وزیر نیروی هوایی آمریکا، در سال 2023 هشدار داد: شواهد کاملاً روشن است چین خود را برای جنگ آماده می کند و به طور خاص برای جنگ با ایالات متحده. پیت هگست، وزیر دفاع آمریکا، نیز امسال تأکید کرد: تهدید چین واقعی است و حتی ممکن است نزدیک تر از آن چیزی باشد که تصور می کنیم. اینها تنها نمونه هایی از موج اظهارات نگران کننده مقامات ارشد آمریکایی است. پکن با سرعتی فزاینده در حال ساخت نیروها و تمرین سناریوهایی است که برای حمله احتمالی به تایوان یا بازآرایی نظم امنیتی در غرب اقیانوس آرام لازم خواهد بود.

چین در مسیر ایجاد یک زرادخانه هسته ای است که بتواند با توانمندی های هسته ای آمریکا برابری کند و حتی شاید در آینده از آن پیشی بگیرد. همزمان، دولت شی جین پینگ ذخایر مواد غذایی، سوخت و سایر منابع حیاتی را به طور چشمگیری افزایش می دهد. بی تردید شی جین پینگ ترجیح می دهد حضور آمریکا را به طور مسالمت آمیز از غرب اقیانوس آرام حذف کند، اما کاملاً آشکار است که برای یک نبرد تمام عیار نیز آماده می شود.

وقوع جنگ میان آمریکا و چین، به شکل زنجیره ای منجر به فاجعه اقتصادی جهانی خواهد شد و خطر تشدید درگیری تا سطح هسته ای را به دنبال دارد. اگر آمریکا در این نبرد شکست بخورد؛ امری که کاملاً محتمل به نظر می رسد ضربه ای عمیق و جبران ناپذیر به نظم تحت رهبری واشنگتن وارد خواهد آمد. اتحادهای ایالات متحده در منطقه هند-اقیانوس آرام ممکن است از هم فروبپاشد و ارتش آسیب دیده آمریکا دیگر توان مدیریت بحران ها و کنترل سایر نقاط جهان را نخواهد داشت.

می توان تا حدی دونالد ترامپ را در موفقیت جلب توافق متحدان برای اختصاص 3/5 درصد از تولید ناخالص داخلی به بودجه دفاعی و 1/5 درصد دیگر به سرمایه گذاری های مرتبط سهیم دانست. این سطح از هزینه های دفاعی، در بلندمدت به تقویت موقعیت نظامی جهان دموکراتیک خواهد انجامید. با این حال، پراکندگی بیش از حد تعهدات جهانی آمریکا همچنان واقعیتی است که ایالات متحده با آن دست به گریبان است؛ روندهای امنیتی در آسیا نگران کننده باقی مانده اند و آمریکا هنوز رفتاری نشان نمی دهد که گویا واقف است در جنگی جهانی ممکن است شکست بخورد.

هزینه نظامی ایالات متحده اکنون کمتر از 3/5 درصد تولید ناخالص داخلی این کشور است؛ سطحی که از زمان جنگ جهانی دوم تا امروز یکی از پایین ترین سطوح به شمار می رود و حتی احتمال دارد در سال آینده نیز کاهش بیشتری پیدا کند. بر اساس گزارش ها، ذخایر مهمات و سامانه های دفاع موشکی آمریکا در وضعیت نامطلوبی قرار دارد و تحولات و درگیری های اخیر در خاورمیانه، این ذخایر را بیش از پیش تحلیل برده است.

ضرورتی ندارد که نظم های بین المللی صرفاً بر اثر انفجارهای خشونت بار از میان بروند؛ این نظم ها می توانند از درون نیز فروبپاشند؛ زمانی که قدرت مسلط یا نتواند و یا نخواهد ترتیبات اقتصادی پشتیبان سیستم را حفظ و تقویت کند. نظم جهانی مبتنی بر برتری بریتانیا زمانی فروپاشید که دو جنگ جهانی این امپراتوری را به ورطه ورشکستگی کشاند. نظم آمریکامحور نیز سال ها بر دو ستون اقتصادی مهم استوار بوده است.

ستون نخست، برخورداری از توان اقتصادی و مالی کافی برای حفظ جایگاه جهانی ایالات متحده است؛ از جمله تأمین هزینه های نظامی مورد نیاز برای مهار تهدیدهای تجدیدنظرطلبانه. ستون دوم، وجود ساختارهای اقتصادی ای است که تعهدات راهبردی را تقویت می کنند: رهبری اقتصاد جهانی، شبکه های تجاری و سرمایه گذاری که واشنگتن را به متحدانش پیوند می زند و برای همه آن ها منافع مشترکی در حفظ نظمی مبتنی بر رهبری آمریکا فراهم می آورد.

با این حال، سه تهدید واقعی، بنیان های نظم اقتصادی کنونی را با خطر مواجه کرده است: اسراف و ولخرجی، حمایت گرایی و سیاسی سازی اقتصاد و هر سه روند به طور روزافزون رو به وخامت می گذارند.

نخست، اسراف و ولخرجی؛ حدود یک چهارم قرن پیش، ایالات متحده با مازاد بودجه مواجه بود، اما امروز، کسری بودجه آمریکا به ظاهر پایانی ندارد. بدهی عمومی این کشور به حدود 100 درصد تولید ناخالص داخلی رسیده و به زودی از رکورد 119 درصدی پایان جنگ جهانی دوم نیز عبور خواهد کرد. اگر سطح هزینه کرد و مالیات گذاری که در قالب طرح بزرگ و زیبای ترامپ تثبیت شده، تداوم یابد، بدهی آمریکا تا سال 2050 حتی می تواند از مرز 200 درصد تولید ناخالص داخلی نیز فراتر رود.

با افزایش کسری بودجه و بدهی عمومی، هزینه های بهره و استقراض نیز بالا می رود؛ روندی که رشد اقتصادی را محدود می سازد و بودجه دفاعی را نیز تحت فشار مضاعف قرار خواهد داد. در مقطعی، تداوم این ولخرجی و بی انضباطی مالی می تواند هژمونی دلار را تضعیف کند، قدرت جهانی آمریکا را تحلیل ببرد و سایر بحران های اقتصادی را تشدید نماید.

دوم، حمایت گرایی. ایالات متحده هرگز از بازنگری روابط اقتصادی با شرکایش ابایی نداشته است، نمونه بارز آن، جنگ های تجاری سختگیرانه با ژاپن در دهه 1980 است. با این حال، علاقه افراطی دونالد ترامپ به وضع تعرفه ها می تواند پیامدهایی ماندگار و فرساینده بر جای بگذارد. متحدان آمریکا اکنون گلایه دارند که این تعرفه ها تأمین بودجه دفاعی را برای آن ها دشوارتر می سازد. هرچه واشنگتن بیش تر با متحدانش بر سر تجارت وارد چالش و تقابل شود، انسجام و مقاومت جمعی مورد نیاز برای رقابت با چین بیشتر آسیب خواهد دید.

سوم، سیاسی سازی اقتصاد؛ کارزار دونالد ترامپ علیه استقلال فدرال رزرو، نه تنها مدیریت غیرسیاسی و کارآمد اقتصاد آمریکا را تضعیف می کند، بلکه ظرفیت بانک مرکزی این کشور را برای ایفای نقش تثبیت کننده جهانی در شرایط بحران، به طور چشمگیری کاهش می دهد. استفاده ابزاری و بی قاعده ترامپ از تعرفه ها در منازعات سیاسی از مسائل مهاجرت و مواد مخدر گرفته تا فشار بر متحدان ایالات متحده را به بازیگری بی ثبات و پیش بینی ناپذیر در عرصه ژئو-اقتصادی جهانی تبدیل کرده است.

ترامپ با اقتصاد جهانی، بازی خطرناکی را آغاز کرده است؛ به سختی می توان تصور کرد که در بلندمدت، بسیاری از کشورها از چنین ابرقدرتی پشتیبانی کنند. هیچ نظام بین المللی نمی تواند پایدار و شکوفا بماند، زمانی که قواعد بنیادین آن مرتباً نقض یا نادیده گرفته می شود.

رییس جمهور آمریکا بارها به صورت تلویحی از تصاحب کانال پاناما، الحاق کانادا و به دست آوردن گرینلند (قلمرویی عمدتاً خودمختار و متعلق به دانمارک) سخن گفته است؛ آن هم برخلاف خواست و اراده ساکنان این مناطق. او حتی اعلام کرده که آمریکا ممکن است برای گسترش مرزهای خود، از فشار اقتصادی یا نیروی نظامی بهره بگیرد. هنجار پرهیز از توسعه طلبی سرزمینی آن قدر اساسی و بنیادی است که نقض آن می تواند جهان را به آشوب های تلخ و بی رحمانه قرون گذشته بازگرداند. اگر خود ایالات متحده این اصل کلیدی را زیر پا بگذارد، عملاً در فروپاشی همان نظمی که خود معمارش بوده، شریک خواهد شد.

نظم های جهانی همواره در حال تغییر هستند؛ این تحول نشانه پویایی و سلامت سیستم است. اما فروپاشی کامل یک نظم خواه به صورت مسالمت آمیز و خواه خشونت آمیز همواره یک رویداد بزرگ و سرنوشت ساز در تاریخ بشر به شمار می رود. کشوری که بیش از هر دولت دیگری برای شکل دهی به دوران پساآمریکایی آماده شده، چین است؛ کشوری که رویکردی کاملاً متفاوت و متضاد با نظم و قواعد حاکم بر جهان فعلی دارد.

پایان این نظم می تواند با یک رویارویی خونین و ناگهانی در غرب اقیانوس آرام رقم بخورد؛ یا در جریان یک بحران طولانی و فرساینده برآمده از اسراف و حمایت گرایی اقتصادی. حتی ممکن است زوال تدریجی این نظم، در نتیجه فرسایش پیوسته هنجارها و قواعد پایه ای رخ دهد. یا شاید فروپاشی نظم آمریکایی، سرانجام در نقطه تلاقی هر سه مسیر پرخطر رقم بخورد. تاریخ نشان داده است که مسیرهای فروپاشی نظم های جهانی بسیار متنوع است. اما آنچه عصر کنونی را نگران کننده تر می کند، این است که آمریکا به طور همزمان در تمامی این سناریوهای هشدارآمیز، به نوعی در حال حرکت است.