فرارو- آب یکی از چهار عنصر اصلی خلقت با 63 بار تکرار در قرآن و سرفصل آغازین تمامی فرهنگ های لغت و دائره المعارف های فارسی و نماد پاکی، آگاهی، ایمان، زایش و باروری این روزها در کشور ما حال خوشی ندارد.

به گزارش فرارو، باید گفت معضل بی آبی (Water scarcity) در ایران موضوع تازه ای نیست و تدریجاً و طی دهه های اخیر بحران کم آبی و به عبارت روشن تر بی آبی شکل گرفته و در گذر زمان تشدید شده است. اگر بخواهیم به بازه زمانی این معضل دقیق تر اشاره کنیم، باید گفت که از حدود 50 تا 60 سال پیش با تغییر رویکرد مدیران نسبت به منابع آب و افزایش جمعیت و مصرف، روند بحرانی شدن وضعیت آب در ایران قوت و سرعت بیشتری گرفت.

ایران از نظر جغرافیایی در بخش نیمه خشک و خشک جهان قرار گرفته، به شکلی که میانگین بارش در کشور ما حدود 250 میلی متراست، درحالی که میانگین جهانی حدود 850 میلی متراست که بیش از سه برابر میزان بارش در ایران است.

اگرچه سدسازی به ظاهر برای مدیریت منابع آب انجام شده، اما این اقدام در کنار عواملی مانند بی توجهی به پایداری منابع آب، تشدیدکننده بحران شده است. کارشناسان خاک و آب و کنشگران و محققان حوزه محیط زیست معتقدند که سدسازی عامل خشکسالی نیست. خشکسالی یک مؤلفه اقلیمی است که معمولاً با کاهش بارندگی خود را نشان می دهد. قطعاً ساخت سد تأثیری در مقدار بارندگی ندارد، اما واقعیت این است که سدسازی نظام آبی ساختگاه و پایین دست خود را به شدت مختل می کند. سدها می توانند آثار خشکسالی و کاهش بارش را تشدید کنند.

می توان گفت سدسازی های بی رویه از مهم ترین دلایل خشکسالی تالاب ها به شمار می آیند، چرا که سبب تغییر الگوی کشت و از بین رفتن فضای زیستی می شوند. شاید تا چند دهه قبل، احداث سدهای متوسط و بزرگ و نیز انحراف آب دریاچه ها و رودخانه ها به مناطق کم آب، راهکاری مطمئن، آسان و مؤثر برای مقابله با کم آبی و خشکسالی محسوب می شد، اما در سال های اخیر با بروز بحران های خطرناک زیست محیطی که حتی خسارت های جانی و مالی به همراه داشته اند، بسیاری از کشورها در احداث بی رویه سدها و تغییر اکولوژی مناطق مختلف، تجدیدنظر کرده اند.

دراین رابطه، محسن ناصری، عضو هیئت علمی دانشکده عمران دانشگاه تهران می گوید وقتی با کارشناسان درخصوص آب صحبت می شود، یک دلیل عمده مشکلات کشور را تأسیس سدها می دانند، در صورتی که واقعاً این طور نیست. البته هستند سدهایی که نابه جا زده شده اند، اما اینکه نفس سدسازی و تأمین و تنظیم آب را مسئله آب کشور بدانیم، به صراحت می‎توان گفت چنین موضوعی از جنبه مهندسی مردود است.

رشد جمعیت و پراکندگی نامناسب آن در دهه های 60 و 70 و افزایش مصرف آب به دلیل توسعه شهرنشینی و فعالیت های کشاورزی، فشار بیشتری بر منابع آبی وارد کرد. در این زمینه باید بازنگری جدی در سیاست های رشد و توزیع جغرافیایی جمعیت صورت بگیرد.

در سال های اخیر، خشکسالی های پی درپی و کاهش بارش ها وضعیت منابع آبی را به شدت تحت تأثیر قرار داده و بحران را تشدید کرده است.

در کنار عوامل طبیعی و مدیریتی، فرسودگی شبکه های توزیع آب و نشت قابل توجه آب در لوله ها نیز به هدررفت منابع آبی دامن زده است. بررسی ها نشان می دهند که وضعیت شبکه آب تهران به دلیل فرسودگی، سالانه مقادیر زیادی آب شرب را هدر می دهد. طبق آمار، حدود 22 تا 30 درصد از کل آب تولیدی در تهران به دلیل نشتی های ناشی از فرسودگی لوله ها از دست می رود. باتوجه به عمر طولانی شبکه آب تهران نیاز به بازسازی فوری احساس می شود. گفتنی است این شرایط نه تنها باعث هدررفت آب، بلکه به احتمال می تواند باعث بروز فرونشست زمین در مناطق مختلف شهر نیز شود. متأسفانه به رغم مشکلات موجود، هنوز اقدامات کافی برای نوسازی شبکه صورت نگرفته است.

کارشناسان می گویند مدیریت ضعیف و استفاده ناکافی از فناوری های نوین برای تشخیص نشتی ها، یکی از مشکلات اصلی دیگر است. همچنین، بسیاری از زیرساخت های فعلی تهران به دلیل نبود ابزارهای دقیق و کارامد به موقع شناسایی و تعمیر نمی شوند و این مسئله باعث طولانی شدن زمان هدررفت آب و خسارت های جانبی می شوند. فناوری های هوشمند که در بسیاری از کشورهای توسعه یافته به کار می روند، می توانند به بهبود مدیریت شبکه و کاهش هدررفت کمک کنند، اما در تهران به کارگیری این فناوری ها هنوز محدود است.

گسترش چاه های غیرمجاز و برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی نیز از دیگر عوامل مؤثر در تشدید بحران آب در ایران است. حفر چاه های غیرمجاز به افزایش برداشت آب از سفره های آب زیرزمینی منجر می شود. این اقدام باعث کاهش سطح آب ها و خشک شدن چاه های مجاز می شود. ایجاد چاه های غیرمجاز به تخریب اکوسیستم های محلی و از بین رفتن تنوع زیستی و نیز کاهش سطح آب های زیرزمینی به خشک شدن تالاب ها و جویبارها می انجامد.

بیشترین بخش آب مصرفی به بخش کشاورزی اختصاص دارد و با رشد جهانی جمعیت، میزان تولید جهانی غذا و به دنبال آن تولیدات در بخش کشاورزی افزایش یافته است. در حقیقت، بیش از 90 درصد منابع آبی در حوزه کشاورزی مصرف می شود که نیازمند بازنگری مسئولان این حوزه در مدیریت مصرف آب در کشور است.

ساختار نامناسب حکمرانی آب، تعدد ذی مدخلان، مدیریت ناهماهنگ، ضعف سیاسی سازمان حفاظت از محیط زیست و فقدان نگرش دراز مدت نیز بر بحران آب در کشور دامن زده است.

با توجه به عوامل یادشده کشور ما نیاز به بازبینی در مدیریت مصرف آب در همه حوزه های یادشده دارد. درست است که کشور و منطقه با معضل کم بارشی در سال های اخیر دست وپنجه نرم می کند، اما باید با توجه به همه این شرایط راهکاری برای پیشگیری از صفرآبی در کشور اندیشیده شود.