جعفر خیرخواهان، اقتصاددان، در دنیای اقتصاد نوشت: اگر بهترین و کارآترین قوانین تهیه و تدوین شوند، اما نهاد قانون گذار مهر تصویب بر آنها نزند؛ اگر شایسته ترین و خلاق ترین نیروها آموزش ببینند و تربیت شوند، اما نهاد گزینش آنها را تایید صلاحیت نکند و اگر تیم فوتبالی با بازیکنان سرآمد، به استثنای خط دفاعی ضعیف، گرد هم آورده شوند، در هر یک از این موارد نتیجه و برآیند کلی چه خواهد بود؟ جمله قدیمی قدرت یک زنجیر به اندازه ضعیف ترین حلقه آن است را همه شنیده ایم یعنی قدرت یا عملکرد کلی یک سیستم، گروه یا ساختار را ضعیف ترین جزء آن تعیین می کند.

اما این مایکل کرامر بود که در سال1993 با نظریه و مدل O-Ring خود (به معنای حلقه لاستیکی آب بند) نشان داد در بسیاری از فرآیندهای سیاستگذاری، تولیدی و مدیریتی، کیفیت عملکرد تک تک اجزای سیستم به شدت به هم وابسته است. ضعف حتی در یک حلقه و بخش، کل زنجیره ارزش را مختل می کند. به بیان دیگر کیفیت و بهره وری و عملکرد کلی یک مجموعه یا حتی یک کشور را عضو یا عنصر با بدترین بهره وری تعیین می کند. به این ترتیب، در کشورهایی که اجزای نهادهای حکمرانی، زیرساختی، آموزشی، یا فناوری ناکامل یا ناهمسطح است، در دام توسعه نیافتگی گرفتار می شوند. حتی اگر منابع طبیعی، سرمایه فیزیکی یا استعداد بالایی دارند.

آنچه باعث اعتبار علمی و حتی نوبل اقتصادی (در سال 2019) برای مایکل کرامر شد چند تفاوت اساسی و نوآوری در روش او بود:

1. فرمول بندی ریاضی دقیق و مدل سازی اقتصاد کلان: کرامر این اصل شهودی را به زبان ریاضی در قالب یک مدل صریح اقتصادی برای بازار کار و تولید در اقتصادهای در حال توسعه فرموله و ثابت کرد در فعالیت های با وابستگی زیاد بین مراحل، تفاوت اندک در کیفیت یک حلقه باعث تفاوت های بسیار بزرگ در کل خروجی می شود. به همین دلیل، افراد با بهره وری بالا تمایل دارند فقط با افراد دیگر با بهره وری بالا همکاری کنند؛ چون کار مشترک با افراد ضعیف باعث می شود، ارزش مهارت آنها از بین برود. این مدل برای نخستین بار نشان داد چرا ممکن است کشورهای فقیر و غنی به طور پایدار در سطوح بهره وری کاملا متفاوت باقی بمانند، حتی اگر سرمایه انسانی مشابهی داشته باشند و چرا کشورهای توسعه یافته نیروی انسانی قوی را جذب می کنند و فقرا در دور باطل می افتند.

2. تشخیص اهمیت کیفیت در برابر کمیت در تولید: در بسیاری از مدل های کلاسیک اقتصادی، کیفیت کار افراد کمتر مورد توجه بود. اما کرامر نشان داد در پروژه هایی که به دقت و کیفیت بالا و هماهنگی دقیق بین اجزا نیاز است (مانند تولید دارو، برنامه نویسی نرم افزار، دیپلماسی یا امنیت و دفاع ملی)، ترکیب افراد ضعیف با افراد قوی باعث افت شدید کل کار می شود، چون کیفیت ضعیف یکی باعث شکست پروژه می شود.

3. کاربردهای سیاسی و نهادی گسترده: مدل O-Ring کرامر الهام بخش بسیاری از پژوهش ها در حوزه های توسعه نهادی، سیاستگذاری عمومی، اقتصاد آموزش، طراحی تیم ها و زنجیره تامین جهانی شد.

4. تلفیق استعاره تاریخی با تحلیل اقتصادی: نکته کلیدی این بود که کرامر از حادثه فاجعه بار و ملموس شاتل چلنجر که ضعیف بودن حلقه کوچک لاستیکی در اتصالات موشک های تقویتی جامد منجر به فاجعه شد، الهام گرفت و آن را با مهارت به مدلی نظری و قابل تحلیل تبدیل کرد که فورا توجه محافل آکادمیک را جلب کرد.

در مورد علل توسعه نیافتگی ایران هم می توان از این نظریه برای توضیح این واقعیت استفاده کرد که با وجود منابع طبیعی فراوان، نیروی انسانی متخصص و بسیاری زیرساخت ها، ضعف هایی مانند چالش های نهادی، ناکارآمدی نظام گزینشی و آموزشی، عدم شفافیت اطلاعات و ساختارهای اداری، مانند حلقه های ضعیف یک زنجیر عمل می کنند. توسعه همه جانبه، از ترکیب چند عنصر خوب و قوی با تعدادی عنصر بد و ضعیف محقق نمی شود، بلکه پروژه ای سیستمی با زنجیره ای از هم افزایی ها است.

یک مثال روشن از حلقه ضعیف، مورد گزینش در نظام اداری و استخدامی ایران است. اگر نظام حکمرانی افراد را فقط بر پایه وفاداری سیاسی انتخاب کند، به احتمال زیاد برخی افراد که دانش، مهارت و تجربه پایینی دارند وارد پست های کلیدی می شوند. عملکرد ضعیف این افراد، کل زنجیره سیاستگذاری و تصمیم گیری را تضعیف می کند، حتی اگر برخی وزرا یا مدیران بسیار توانمند باشند. با بهره گیری از نظریه O-Ring، می توان نظام گزینش نیروی انسانی در ایران (به ویژه در نهادهای حاکمیتی، دولتی، و دانشگاهی) را به عنوان یک حلقه بحرانی (Critical O-Ring) تحلیل کرد که اختلال یا ناکارآمدی آن، پیامدهایی به مراتب فراتر از حوزه منابع انسانی دارد و کل سازوکار توسعه را تضعیف می کند.

اگر هدف واقعی گزینش نه الزاما گزینش شایسته ترین ها، بلکه فقط نیروهای وفادار به ایدئولوژی و نظام سیاسی باشد، در فیلترها و مصاحبه ها ارزیابی تنها بر پایه عقیده، مذهب، التزام عملی، پوشش، سابقه خانوادگی یا امنیتی بوده و استعدادها و نخبگان با اندیشه مستقل، پرسشگر، یا فاقد سابقه مورد تایید حذف و کنار گذاشته شوند، نتیجه چنین استخدام هایی جذب نیروهای با وفاداری [احتمالا] بالا اما توان تخصصی پایین یا روحیه منفعلانه و ماندن در منطقه امن است و پیامدهای کلان آن احتمالا با کارآمدی پایین ادارات، دانشگاه ها، نظام قضایی، سیاستگذاری، آموزش، و توسعه علمی مشخص می شود.

چرا گزینش غلط، یک O-Ring بحرانی و سرنوشت ساز است؟ چون در توسعه، نیروی انسانی محور و مبنای همه چیز است. اگر گزینش اولیه افراد بر اساس معیارهای ناکارآمد انجام شود، حتی با بودجه کلان، زیرساخت قوی و قانون خوب، عملا دچار رکود، محافظه کاری و میان مایگی و بلاتکلیفی می شود و رقابت سالم از بین می رود؛ سیاستگذاری عقلانی و علمی جای خود را به سیاست بازی و حکمرانی با چشمان بسته می دهد؛ فرار مغزها و مهاجرت نخبگان شدت می گیرد و کل فرآیند توسعه دچار افت می شود.

یعنی ضعیف بودن این حلقه (نظام گزینش)، خروجی کل سیستم توسعه ای را تحت الشعاع قرار می دهد. گزینش غیرعلمی و مبتنی بر وفاداری ایدئولوژیک، مانند O-Ring معیوبی است که حتی با بهترین اجزای دیگر، کل سیستم توسعه ای را به زمین می زند. یک حلقه ضعیف در زنجیره تصمیم گیری یا خدمت رسانی می تواند کل کارآیی سیستم را در جهت توسعه کاهش دهد.

راهکار پیشنهادی بر پایه نظریه O-Ring عبارت است از حذف فیلترهای ایدئولوژیک، امنیتی و سیاسی که با تخصص و شایستگی بی ارتباطند؛ طراحی نظام گزینش بر پایه صلاحیت حرفه ای، مهارت تحلیلی و کارآمدی تجربی؛ تضمین شفافیت و نظارت مستقل بر روند مصاحبه ها و گزینش ها و ساختار جذب و استخدام با الگوبرداری از نظام های مبتنی بر شایسته سالاری.

ایران عزیز ما به تازگی دوره ای بی سابقه از حملات دو دولت تجاوزگر به خاک خود (در ابعاد مختلف سایبری، اطلاعاتی، نفوذ در سامانه های امنیتی و تخریب فیزیکی) را پشت سر گذاشت و این می تواند فرصتی بی نظیر و استثنایی برای شناسایی و آشکارسازی حلقه های ضعیف و نقاط ضعف مدیریتی، اطلاعاتی و زیرساختی باشد. چنین رخدادهایی نقش آژیر خطر و شوک اصلاحی برای حلقه های ضعیف را ایفا می کنند و فرصتی فراهم می‎آورند تا اصلاح نهادی و مقاوم سازی در دستور کار قرار گیرد.

چنین حملاتی می توانند به عنوان Stress test یا آزمون تنش عمل کنند که برای شناسایی و تقویت حلقه های ضعیف، ارزیابی توانایی تحمل شرایط بحرانی و افزایش آمادگی استفاده شوند و درصورتی که بتوانند تحلیل و ارزیابی دقیقی از شرایط موجود و نگاهی بی طرفانه و بدون تبعیض به عملکردها و نتایج در برابر ما قرار دهند و بازاندیشی و بازسازی واقعی در پی داشته باشند. درصورتی که حملات دشمنان باعث برملاشدن ضعف های نهادی و سیستمی شوند، می‎توانند فرصتی عالی برای اصلاح و بازسازی باشند.

سخن پایانی اینکه نظریه O-Ring کمک می کند بفهمیم چرا توسعه ایران در سطح میانگین خود نمره نمی گیرد، بلکه با پایین ترین نمره اش سنجیده می شود. هرگونه سیاست توسعه گرا باید به جای تمرکز بر بخش های موفق، حلقه های بحرانی را ترمیم، توانمندسازی یا جایگزین کند. این مدل به ما یادآوری می کند که در مدیریت اقتصاد و سیاست، کیفیت ضعیف ترین حلقه می تواند تعیین کننده سرنوشت کل سیستم باشد. تقویت تمام حلقه های زنجیره، ازجمله بخش های به ظاهر کم اهمیت، برای جلوگیری از شکست در رقابت ها و جنگ های آینده ضروری است. این مدل به ویژه برای کشور در حال توسعه ای مانند ایران، پیامی حیاتی دارد.