حسین نایب، عضو هیئت مدیره انجمن آب و فاضلاب ایران در گفت وگویی اظهار کرد : اگر منابعی به صورت اضطراری و به عنوان مُسکن برای تامین بخشی از کمبود آب پیش بینی نشود شاید تا پایان شهریور بتوان روی پایداری ساختار آبرسانی تهران حساب کنیم.

به گزارش هم میهن، مشروح این گفت وگو را در ادامه بخوانید:

زمستان خشک و تابستان خشک تر، کشور و به طور ویژه تهران را در معرض شرایط خاص آبی قرار داده است. بسیاری از مناطق در استان تهران قطعی مکرر آب را تجربه می کنند و در سایر مناطق نیز کاهش فشار شبکه برنامه ریزی شده است. فشار آب به اندازه ای کاهش پیدا کرده که عملاً مصارفی مانند استحمام بدون استفاده از تجهیزات کمک کننده امکان پذیر نیست. هشدار مقامات آبی نسبت به قطعی آب و توصیه آنها به خرید تانکر و ذخیره آب، تقاضا در بازار لوازم ذخیره سازی و پمپاژکننده را افزایش داده و نگرانی از روزی که تهران هیچ آبی برای مصرف نداشته باشد با گفته های مسئولان که این روزها بیشتر از قبل از انتقال پایتخت صحبت می کنند و برنامه های تعطیلی های هفته ای را برای تصویب ارائه می دهند، افزایش پیدا کرده است. تصوری که امروز مردم تهران از وضعیت آبی دارند چقدر واقعی است؟ ممکن است به روزی برسیم که تهران هیچ آبی برای مصرف نداشته باشد؟

ما امروز در کشور با سه موضوع اصلی در حوزه تامین آب و یک کلان مسئله در بخش مدیریت تقاضا مواجه هستیم. اول موضوع کمیت آب است که به دلیل کاهش و تغییر الگوی بارش ها، کمیت آب وارد مرز بحران شده است. یعنی میزان آب تجدیدپذیری که در دسترس داریم که حاصل تفاضل میزان بارش، میزان تبخیر و میزان خارج شدن آب ها از مرزهاست؛ به واسطه کاهش بارش هایی که این چند سال داشتیم، افت کرده و وارد مرز بحرانی شده است. ممکن است هنوز عدد آب تجدیدپذیر کشور (90 تا 100 میلیارد مترمکعب در سال) در مقایسه با کشورهای منطقه، عددی قابل توجه و بزرگ تصور شود، اما به دلیل برنامه ریزی های مبتنی بر تقاضای حداکثری و برنامه ریزی های غیرمنطبق با شرایط تغییر اقلیم، کاهش بارش ها سبب آسیب چشمگیر به ساختار تامین آب در بخش های شرب، صنعت و کشاورزی شده است. این بحران هم در آب های سطحی و هم آب های زیرزمینی خود را نشان داده است.

موضوع دوم بحث کیفیت آب است که به واسطه کاهش بارش ها، تخلیه غیر ایمن و بدون تصفیه مناسب پساب های شهری، صنعتی و کشاورزی و همچنین ویژگی های طبیعی از جمله ویژگی های زمین شناختی و تبخیر، افت چشمگیری داشته است. این افت کیفیت هم از لحاظ بالا رفتن شوری و هم از لحاظ افزایش آلاینده های موجود در آب مثل فلزات سنگین، نیترات و سختی آب دیده می شود. در نهایت موضوع سوم مشکلی است که در بخش سرمایه گذاری جهت تامین داریم. در سال های گذشته هم عرض با توسعه جمعیت بخصوص در کلانشهرهایی مثل تهران، سرمایه گذاری در راستای تامین پایدار و مدیریت تقاضا توسعه پیدا نکرده است.

تخمینی از میزان افت کیفیت آب تهران وجود دارد؟ آزمایش ها چه میزان آلایندگی را نشان می دهد؟ در چند سال گذشته که بارش ها افت داشته، منابع آب زیرزمینی با آب های سطحی مخلوط شده تا آب مورد نیاز تامین شود. در این مدت کاهش کیفیت آب برای مصرف کنندگان نیز قابل لمس بوده. اما آیا می توان گفت این افت کیفیت در مرحله خطرناکی قرار دارد؟

در سال های گذشته عمده مصارف آب در تهران از منابع آب سطحی تامین می شد و درصد استفاده از منابع آب زیرزمینی حداقلی بود. این عدد نهایتاً تا 70-30 برآورد می شد. یعنی 70 درصد از محل آب سطحی و 30 درصد از محل منابع آب زیرزمینی تامین می شد. در چند سال اخیر که نزولات جوی کاهش پیدا کرده و ذخایر آب در سدهای ماملو، لتیان، لار و کرج به عنوان منابع تامین کننده آب تهران افت داشته؛ منابع آب زیرزمینی به تدریج سهم بیشتری در تامین آب پیدا کرده است.

از آنجا که بالادست سدهای لتیان، لار و کرج، منابع آلاینده عمده و شاخص وجود ندارد و پساب ها و زهاب های کشاورزی وارد آن نمی شود و همین طور به واسطه ویژگی های زمین شناختی، کیفیت آب سطحی در تهران بسیار بالاتر از منابع زیرزمینی است، آبخوان تهران در بخش جنوبی و جنوب غربی پایتخت به دلیل تخلیه پساب های شهری، صنعتی و کشاورزی، کیفیت بسیار پایین تری نسبت به منابع آب سطحی دارد. شاخص هایی مثل نیترات، شوری و سختی آب بخصوص در برخی از چاه ها از میزان استاندارد بالاتر است و حدود استاندارد کیفیت آب شرب را رعایت نمی کند.

با این ویژگی هایی که ذکر شد، وقتی سهم منابع زیرزمینی در تامین آب شرب افزایش پیدا می کند، کیفیت آب مصرفی نیز هم ارز با آن کاهش پیدا می کند. این کیفیت نسبت به آب شرب تامین شده در زمستان که نسبت آب سطحی بیشتری در شبکه است، پایین تر نیز هست. اما سازمان های دخیل در ارزیابی کیفیت آب شرب مانند وزارت بهداشت، شرکت آب و فاضلاب و آب منطقه ای، روزانه کیفیت منابع و شبکه آب شرب را پایش می کنند و مطمئناً قائل به این هستند که کیفیت آب شرب شبکه تهران از حدود استاندارد پایین تر نیست. ولی به لحاظ مقایسه ای کیفیت آب با سهم گیری بیشتر منابع زیرزمینی پایین تر و آلوده تر است.

تامین آب شرب با رعایت استاندارد بیشتر به ادعا شبیه است. آب موجود در شبکه گاه حتی با آلاینده های فیزیکی مثل ریگ یا تغییر رنگ به دست مصرف کننده می رسد.

به هر حال با بالا رفتن سهم منابع آب زیرزمینی در شبکه، کیفیت آب پایین تر خواهد بود. اما سازمان آب و فاضلاب تهران می گوید حدود استاندارد در آبی که وارد شبکه می شود، رعایت شده است.

به بحران کمی تامین آب اشاره کردید. از چه زمانی ما وارد محدوده بحران شدیم؟

این بحران مختص به امروز نیست. ما در سال های گذشته نیز وارد بحران شده بودیم. ولی امسال عمق این بحران بسیار افزایش پیدا کرده است. در تهران به دلیل تمرکزگرایی که سیاستگذاران کشور در نظر داشتند، سال هاست از توان اکولوژیکی و توان تامین زیرساخت های زندگی در این کلانشهر عبور کرده ایم. سیاست های مهاجرتی و توسعه شهرک های اقماری تهران بارگذاری مضاعفی بر منابع آب اعمال نموده و در کنار آن مصرف منابع آب به حساب نیامده1 نیز افزایش داشته و تدبیری موثر برای کنترل آن اندیشیده نشده است. بر اساس آمارهایی که اخیراً وزارت نیرو اعلام کرده، آب به حساب نیامده از نُرم های جهانی بسیار بیشتر و حتی تا دو برابر میانگین جهان است. در حال حاضر از منابع آب تهران، هم برداشت های غیرمجازی برای آبیاری فضای سبز توسط شهرداری انجام می شود و هم انشعابات غیرمجازی از خطوط لوله صورت گرفته است.

چند درصد از منابع آب به این شکل مصرف می شود؟

میزان آب به حساب نیامده به صورت میانگین 35 درصد اشاره شده اما در مقاطعی شاهد سهم 40 درصدی برای منابع آب به حساب نیامده هستیم. این اعداد هم شامل هدررفت آب که ناشی از تلفات و نشت آب در شبکه است، می شود و هم انشعابات غیرمجاز و آب هایی که به صورت مجاز به فروش نمی رسند.

در تهران در روزهای پیک بالغ بر 43 مترمکعب در ثانیه یعنی 3/8 میلیون مترمکعب در شبانه روز آب مصرف می شود که به صورت خوشبینانه، حداقل 30 درصد آن توسط مصرف کننده شناسایی شده مصرف نمی شود. بنابراین برنامه ریزی برای ساماندهی این 30 درصد و بازگرداندن آن به شبکه، توان تامین آب تهران را تا حد برطرف شدن بخشی از نیاز بالا می برد.

مسئولان آب و فاضلاب کشور اخیراً از جیره بندی آب صحبت می کنند. سهمیه ای شدن آب می تواند به عبور از بحران کمک کند؟

در بهار و تابستان سال 1380 به دلیل معضل تامین آب که اتفاق افتاد، شرکت آب و فاضلاب، جیره بندی 4 تا 6 ساعته در تهران را انجام داد. این اتفاق علاوه بر اینکه اعتراضات اجتماعی ایجاد کرد و حوادث شبکه را افزایش داد، در پایان دوره وقتی اندازه گیری کردند ملاحظه شد عددی کمتر از 5 درصد در مصرف آب صرفه جویی شد. این در حالی است که ما یک عدد حداقل 30 درصدی از آب به حساب نیامده داریم که مدیریت آن می تواند بسیار اثرگذار باشد. بنابراین باید به صورت ریشه ای بحران آب را مدیریت کرد.

با مُسکن های موقت مثل جیره بندی یا انتقال آب نمی توان معضل تامین پایدار آب را به صورت ریشه ای حل کرد. دادن آدرس های غلطی مثل مصرف کولرهای آبی، بالا بودن سرانه مصرف و مقصر جلوه دادن مردم نمی تواند راهگشا باشد. البته غیرقابل کتمان است که هرچقدر مردم در مصرف آب صرفه جویی بیشتری داشته باشند، تاب آوری سامانه آبرسانی افزایش پیدا می کند. اما باید به خاطر داشته باشیم که سهم مردم در بروز این بحران بسیار کمتر از دستگاه های اجرایی کشور است. مهمترین مسئله در این زمینه، مدیریت تقاضا است. اگر مدیریت تقاضا اتفاق نیفتد، هر میزان آب از حوضه های دیگر به تهران منتقل کنیم و هرچقدر چاه جدید احداث کنیم، به دلیل سیاست گذاری های نادرست و عدم مدیریت تقاضا، مجدداً شاهد ناپایداری تامین آب برای مصارف مختلف خواهیم بود.

در صورتی که وضعیت نزولات جوی به همین منوال باشد و سرمایه گذاری ها نیز دراین حوزه مطابق انتظار انجام نشود، چه تصویری از آینده نزدیک تهران می توانیم داشته باشیم؟

ما همین امروز در بحران آبی قرار داریم. الان در عمق بحران تامین آب تهران هستیم. روز مبادای آبرسانی تهران فرا رسیده است. اگر سازمان های متولی تامین آب تهران یا کلانشهرها می خواستند برای حل بحران آب تدبیری داشته باشند، باید از سال های قبل برنامه ریزی و سیاستگذاری می کردند. ما امروز در قلب بحران قرار گرفته ایم. تامین آب تهران حتی امروز که تا رسیدن به روز صفر سدهای تهران که چند هفته با آن فاصله داریم، دچار چالش عمیق بوده و هر روز که پیش تر می رویم، عمق بحران افزایش پیدا می کند.

زمستان گذشته میزان بارندگی برخی استان های کشور نسبت به دوره مشابه قبل 40 تا 50 درصد کاهش پیدا کرد. با چنین بارشی، پیش بینی تابستان بحرانی کار سختی نبود. چرا از زمستان گذشته هیچ برنامه ای برای تامین آب در تابستان دیده نشد؟

در برخی استان های کشور تا 70 درصد کاهش نزولات جوی هم گزارش شد. این ذکر مصیبتی که امروز داریم می کنیم باید خیلی پیش تر انجام می شد. از ماه ها قبل باید افکار عمومی را برای صرفه جویی بیشتر آگاه می کردند و جهت گیری سازمان ها را در خصوص مصرف بهینه آب، تغییر می دادند.

اگر نزولات جوی نداشته باشیم که به نظر می رسد همین طور خواهد بود، تا چه زمانی آب تهران قابل تامین است؟

اگر منابعی اضطراری برای تامین پیش بینی نشود و بارش موثری نداشته باشیم و میزان مصرف مدیریت نشود، خوشبینانه شاید تا پایان تابستان بتوانیم روی ساختار آبرسانی تهران حساب کنیم. بعد از آن تنها منبع قابل اتکا، منابع زیرزمینی است که قطعاً آبدهی آن نیز به اندازه گذشته نخواهد بود.

معنی این گفته شما این است که مهرماه آبی برای تهران وجود نخواهد داشت؟

بالاخره چاه های جنوب تهران ظرفیت آبدهی دارند و می توانند بخشی از نیاز آبی را تامین کنند. اما هر روز که پیش می رویم عمق بحران در حال گسترش و ظرفیت منابع در اختیار در حال کاهش است. ما از خط قرمز عبور کردیم. این خوش باوریست که گمان کنیم خط انتقالی احداث می شود یا بارش های زیادی اتفاق می افتد و منابع پر می شود و مجدداً پایداری به سامانه های آبرسانی تهران باز خواهد گشت. ما از خرداد وارد سرازیری بحران شدیم و امروز شاهد روز مبادای آبرسانی هستیم. امیدوارم دستگاه های تصمیم گیر، برنامه ریزی های لازم برای شرایط فعلی را انجام داده باشند و آماده مواجه با چالش های عمیق آبی روزهای آتی باشند.

چه راهی وجود دارد که از این شرایط فاصله بگیریم؟

دولت باید تصمیم های سخت را در سال های گذشته می گرفت. ما هنوز منابعی که می تواند در اختیار مصارف شرب قرار بگیرد، به مصارف غیرضروری و دست و دلبازانه مانند آبیاری در تهران اختصاص می دهیم. مسئولان این تصمیم سخت را باید خیلی پیشتر می گرفتند و رویکردشان به مسئله آب را عوض می کردند. این رویکرد که آب رود طالقان یا کرج را به تهران انتقال دهیم و جمعیت را متمرکزتر کنیم باید سال ها پیش عوض می شد.

امروز تنها کاری که می توانیم انجام دهیم، تامین آب در شرایط اضطراری است. یعنی امروز فقط باید برای این برنامه ریزی کنیم که چگونه به صورت اضطراری آب را به دست شهروندان برسانیم. امیدوارم همین امروز هم رویکرد مسئولان تغییر کند و منابعی که برای شرب می تواند مورد استفاده قرار گیرد، صرف مصارف دیگر نکنند و مدیریت تقاضا را در دستور کار قرار دهند. بحث بازچرخانی موثر آب در تهران را در نظر بگیرند و رویکرد خود در تامین آب کشاورزی اطراف تهران را تغییر دهند و نگرش تمرکزگرایی غیراصولی که سال ها در تهران و البرز شاهد آن بودیم تغییر جهت دهد تا بتوانیم به تدریج از بحران فاصله بگیریم. اما برای تابستان و پاییز، مدیریت مصرف، کاهش فشار شبکه و تامین آب در شرایط اضطرار تنها راه پیش روست.

در این شرایط می توان روی افزایش استفاده از پساب ها برنامه ریزی کرد؟

تصفیه فاضلاب و استفاده از پساب آن از سال های گذشته در تهران شروع شده و تقریباً عمده فاضلاب شهری در تصفیه خانه جنوب و جنوب غرب تهران و شهرک های اطراف در حال تصفیه است. نکته قابل اعتنا این است که این آب تصفیه شده به جای اینکه آبخوان ها را تغذیه کند و سهم محیط زیست از آن داده شود، صرف مصارف جدید شده است. یعنی مابه ازای فاضلابی که تصفیه شده، مصرف جدید ایجاد شده است. ما همیشه می گوییم پساب های تصفیه شده باید جایگزین آب های باکیفیتی شود که از محیط زیست برداشت کردیم. اما سهم محیط زیست را ندادیم و مصارف جدید تراشیدیم.

نه تنها میزان برداشت از محیط زیست را کاهش ندادیم، نه تنها ذخیره سازی را افزایش ندادیم و نه تنها پساب را به محیط زیست بازنگرداندیم بلکه هر روز سهم های جدیدتری در حوزه مصرف ایجاد کردیم. لازم بود از سال های گذشته، به جای تخصیص آب های سطحی با کیفیت به مصارف غیرحساس از جمله صنعت و کشاورزی و آبیاری فضای سبز، پساب های شهری را از طریق تصفیه خانه های محلی به این بخش ها تزریق می کردند. استفاده از منابع آب شرب با کیفیت برای چمن کاری و درختکاری مصنوعی تهران، باید سال ها پیش متوقف می شد. در برنامه ششم و هفتم پیشرفت و همین طور در قانون بودجه، برای مصارف شهرداری ها از منابع آب شرب جرم انگاری شده است ولی متاسفانه این قوانین اجرایی نشده و مسئولان با اغماض از کنار آن گذشته اند. مجدداً تکرار می کنم که امروز به روز مبادای آبی رسیده ایم و در عمق بحران آبی هستیم.

پی نوشت:

1- آب به حساب نیامده: میزان آبی است که وارد شبکه توزیع آب می شود اما به صورت رسمی مصرف نمی شود یا پولی بابت آن دریافت نمی شود.