انتقال پایتخت برای بار سوم توسط مسعود پزشکیان، رییس جمهور، به صورت رسمی مطرح شده و اینطور به نظر می رسد که دولت چهاردهم عزم خود را جزم کرده تا سیستان و بلوچستان و سواحل مکران را به عنوان پایتخت ایران مهیا کند، بدون آنکه به بودجه و سایر لوازم اولیه آن توجه داشته باشد. دولت چهاردهم می تواند بودجه انتقال پایتخت را هزینه ساماندهی مشکلات تهران کند، تا تهران پایتخت بماند؛ اما پایتختی بدون ابرمشکل.

به گزارش هم میهن، پزشکیان (یکشنبه شب پنجم مردادماه) با حضور در وزارت راه و شهرسازی و دیدار با وزیر و مدیران این وزارتخانه بر ضرورت انتقال پایتخت تاکید کرد و در پاسخ به این مسئله که سواحل جنوب ممکن است امنیت شهرهایی مثل تهران را نداشته باشند، گفت: تعریف و تامین امنیت در دنیای امروز با گذشته فرق دارد که مصداق آن را در همین جنگ اخیر دیدیم. دنیای امروز دیگر دنیای لشکرکشی نیست و دیگر قواعد شهرها تغییر کرده است، ضمن اینکه تأکید دارم که ما انتخابی نداریم جز اینکه توسعه را به جنوب و سواحل منتقل کنیم.

کارشناسان از دهه های قبل تأکید داشتند که باید سواحل جنوب توسعه یابد، اما این نگاه اجرایی نشده است. اگر منابع لازم را در اختیار داشتیم، همین امروز این اقدام را انجام می دادیم. او در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به بحران آب در کشور و به ویژه تهران، گفت: مشکل کمبود آب در تهران شوخی بردار نیست و باید به شکل اضطراری پیگیری شود، نباید اجازه دهیم که بارگذاری ها در تهران بیش از وضع موجود شود. در طی دهه های اخیر هر چه سیاست و قانون درباره آب در کشور اجرا شده بی نتیجه بوده و شیب منحنی کاهش ذخایر آب در کشور متوقف نشده است؛ اگر به همین منوال ادامه دهیم کل منابع آب کشور را از دست خواهیم داد.

سخنان رییس جمهور از دو جنبه قابل بررسی و تحلیل است؛ به لحاظ انتقال پایتخت و از جنبه عدم بارگذاری در تهران. پزشکیان حتی درباره عدم بارگذاری در تهران دستور جالب اما غیرقابل اجرای دیگری نیز صادر کرده است. آنطور که اسکندر مومنی، وزیر کشور، پس از جلسه یکشنبه هیئت دولت به باشگاه خبرنگاران اعلام کرده: توقف مهاجرت به تهران همین امروز هم دستور رییس جمهور بود؛ چون که تهران بیش از این ظرفیت ندارد.

در خصوص بار جمعیتی تهران امروز در دولت بحث شد؛ تلاش بر این است که به هیچ عنوان بارگذاری جدید صورت نگیرد و در همین حد متوقف شود. با تمهیداتی که اتخاذ می شود و با برنامه هایی که در استان های دیگر اجرایی خواهد شد، به دنبال مهاجرت معکوس هستیم. توقف مهاجرت به تهران همین امروز هم دستور رییس جمهور بود چون که تهران بیش از این ظرفیت ندارد؛ حتی اگر ما مشکل برق و گاز را برطرف بکنیم، مشکل تامین آب لاینحل خواهد بود.

بیشترین دلیل مهاجرت به سوی تهران تمرکز مراکز قدرت، مراکز درمانی و آموزشی، ادارات و... است؛ اما معضلات و مشکلات زیست محیطی کشور نیز منجر به مهاجرت از روستاها و شهرها به سوی پایتخت شده که تهران را به شهری غیرقابل زیست تبدیل کرده است. موضوعاتی مانند خشکسالی های پیاپی به ویژه از دهه1380 تا به امروز، کاهش درآمد و صرفه اقتصادی کشاورزی، فروپاشی منابع آب زیرزمینی و نابودی زمین های زراعی، کم آبی و ناترازی انرژی از جمله این مشکلات زیست محیطی است که گریبان کشور را می فشارد و منجر به مهاجرت به کلانشهرها و ابرشهر تهران شده است. این تراکم جمعیت در تهران علاوه بر موضوعات زیست محیطی مانند کم آبی، آلودگی و... به افزایش آسیب های اجتماعی همچون خانه های اشتراکی، ماشین خوابی، بزه و... نیز دامن زده است.

اگر رییس جمهور در یکی از کشورهای توسعه یافته یا در حال توسعه دیگر دستور توقف مهاجرت را صادر می کرد، قابل اجرا بود؛ اما این دستور پزشکیان برای پایتخت ایران که تمرکز مراکز درمانی و بیمارستان ها (و به تبع آن متخصصان)، مراکز آموزشی و حتی ادارات دولتی، دولت و دو قوه دیگر کشور است، مناسب نیست. از سوی دیگر، مگر برای اسکان در تهران اجازه ای نیاز است؟ دولت چگونه از مهاجرت به تهران پیشگیری می کند؟ این اتفاق شاید با تمهیدات دولت با تمرکززدایی به واقعیت تبدیل شود؛ اما با وجود یک برنامه ریزی کاملاً دقیق این تمرکززدایی حداقل و در خوش بینانه ترین حالت پنج سال به طول می انجامد. اما تنها و منطقی ترین راه حل، رفع مشکلات شهر تهران است.

اینطور به نظر می رسد که دولت با کسری بودجه بالغ بر حدود 1800هزار میلیارد تومانی تنها به سر دادن شعار روی آورده، اما در عمل به سوی افزایش بارگذاری های بیشتر در تهران قدم برمی دارد. علیرضا زاکانی، شهردار تهران، اخیراً در صحن علنی شورای شهر تهران گفت که شهرداری به صورت داوطلبانه مسئولیت بازسازی ها خانه های تخریب شده در جنگ 12روزه پایتخت را پذیرفته و بودجه آن را با افزایش تراکم 40 تا 45درصدی تامین خواهد کرد. دولت هم این طرح شهرداری را پسندیده و از آن استقبال کرده است. قرار است دیگر شهرها نیز با همین الگو بودجه بازسازی ساختمان های تخریب شده را تامین کنند.

شهرداری تهران صفر تا صد اسکان موقت، اسکان طولانی مدت، بازسازی و نوسازی خانه های تخریب شده را شروع کرده است. اما سوال این است که دولتی که پول ندارد 50ساختمان تخریب شده بر اثر حمله اسراییل به ایران در پایتخت را بازسازی کند، چطور قرار است انتقال پایتخت و تمرکززدایی را به مرحله اجرا دربیاورد؟ پزشکیان و کابینه اش از پیشینه و تجربه دولت های پس از انقلاب عبرت نگرفته اند؟

هیچ کس نیست که بگوید: این راه که تو می روی به ترکستان است؟ مشکلاتی که پزشکیان امروز با آن دست و پنجه نرم می کند، از گذشته باقی مانده و سه رییس جمهور دیگر نیز برای شانه خالی کردن از حل مشکلات تهران به فکر انتقال پایتخت افتادند؛ اما هزینه های سرسام آور و معضلات پیش رو، آنها را در اجرای این طرح ناکام گذاشت و امروز مشکلات همچنان همان مشکلات است، با این تفاوت که بیشتر و بحرانی تر شده است. حال پزشکیان در همان راه قدم گذاشته است و به نظر می رسد تا طعم تلخ ناکامی را نچشد، از طی کردن این راه اشتباه (به زعم بسیاری از کارشناسان) منصرف نمی شود.

با وجود اینکه طرح بحث انتقال پایتخت در دوره ها و دولت های مختلف سابقه دارد؛ اما در عمل، اراده واقعی و حرکتی پیوسته برای انتقال پایتخت وجود نداشته و هرگاه مطرح شده، بیشتر جنبه تبلیغاتی یا انحراف افکارعمومی از مسائل دیگر داشته است. تا زمانی که ساختار قدرت و اقتصاد ایران متمرکز بر تهران باقی بماند، اجرای چنین طرحی بسیار بعید است. طرح انتقال پایتخت سیاسی و اداری ایران با اینکه بارها مطرح شده، تاکنون اجرایی نشده و دلایل آن ترکیبی از عوامل اقتصادی، سیاسی، فنی و اجتماعی است.

یکی از مهم ترین دلایل اجرایی نشدن این طرح، هزینه بسیار سنگین و نبود منابع مالی در دولت است. انتقال پایتخت نیازمند سرمایه گذاری کلان در زیرساخت ها، ساخت ادارات، مسکن، راه ها، سیستم حمل ونقل، فرودگاه و... است. طبق برآورد و محاسبات اولیه این پروژه ده ها هزار میلیارد تومان هزینه دارد، که در شرایط تحریم، بحران اقتصادی، و کسری بودجه، دولت ها تمایلی به اجرای آن نداشته اند. دومین دلیل که حائز اهمیت است، مقاومت نهادهای پرنفوذ و ذی نفع است.

بسیاری از نهادهای سیاسی، امنیتی و نظامی در تهران مستقر هستند و جابه جایی آن ها بسیار دشوار و هزینه بر است. نخبگان سیاسی و اقتصادی نیز به تمرکز امکانات در تهران عادت کرده اند و منافع خود را در همین تمرکز می بینند. بنابراین نبود اجماع سیاسی و ضعف در برنامه ریزی بلندمدت نیز از جمله موانع اجرای طرح انتقال پایتخت است.

انتقال پایتخت حتماً پیچیدگی های اجرایی و فنی خاص خود را دارد. پیدا کردن مکان مناسب برای پایتخت جدید از نظر امنیتی، زیست محیطی، جغرافیایی و دسترسی، کار بسیار پیچیده ای است. انتقال جمعیت زیادی از کارمندان دولت و خانواده هایشان، اسکان، آموزش و بهداشت، شبکه ارتباطی، و ده ها مسئله دیگر باید هم زمان حل شود.

آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی، اولین رییس جمهوری بود که به صورت رسمی موضوع انتقال پایتخت سیاسی و اداری را در جمهوری اسلامی مطرح کرد. او در دوران ریاست جمهوری و به ویژه در سال های ابتدایی دهه1370 به صورت جدی انتقال پایتخت از تهران را در دستور کار دولت قرار داد. دلیل اصلی پیشنهاد انتقال پایتخت آن زمان هم مشکلات جمعیتی، زیست محیطی، آلودگی هوا، و خطرات ناشی از زلزله در تهران بود. مطالعات اولیه برای انتخاب مکان های جایگزین برای پایتخت هم انجام شد. او هرگز به طور رسمی یک شهر خاص را به عنوان جایگزین تهران معرفی نکرد.

محمود احمدی نژاد دومین رییس دولتی بود که طرح انتقال پایتخت را مطرح کرد. او تأکید داشت که تراکم بیش از حد تهران از نظر جمعیت و تمرکز ادارات، خطرات زیادی ایجاد کرده است. در سال های پایانی دولت دوم او، یک کمیته ویژه برای بررسی امکان سنجی انتقال پایتخت تشکیل شد. در آن زمان حتی برخی بررسی ها درباره مکان جایگزین نیز انجام شد، ولی باز هم به اجرا نرسید.

برخی نقاط مانند سمنان (به دلیل نزدیکی به تهران، موقعیت جغرافیایی مرکزی، امنیت نسبی و امکان توسعه)، قم (به دلیل برخی نهادهای مذهبی در آن حضور داشتند، اما به دلیل محدودیت های توسعه و حساسیت های سیاسی، به سرعت کنار گذاشته شد)، اراک و اطراف آن مانند دشت فراهان، (در مرکز جغرافیایی ایران با زمین های قابل توسعه، اما نیازمند زیرساخت سازی گسترده بود. مناطق مرکزی کشور مورد بررسی قرار گرفتند، اما هیچ گاه این طرح به مرحله اجرا نرسید) و ساوه و اطراف آن (از جمله گزینه هایی که به دلیل دسترسی به تهران، موقعیت صنعتی و فضای آزاد مورد توجه قرار گرفت) در زمان احمدی نژاد مورد بررسی قرار گرفت.

احمدی نژاد بیشتر بر تمرکززدایی از تهران تأکید داشت و بارها گفته بود که لازم است برخی نهادهای دولتی و اداری از تهران خارج شوند، اما نه به معنی انتقال کامل پایتخت. به همین دلیل گاهی از جمله هایی مانند پایتخت اداری-سیاسی جدا شود و پایتخت اداری منتقل شود ولی تهران مرکز اقتصادی و فرهنگی بماند استفاده می کرد. اما نقل قول معروف (در سال 1390) این بود که تهران دیگر کشش ندارد، باید فکری به حال آن کرد. انتقال مرکزیت اداری کشور یکی از گزینه هاست.

حسن روحانی در دوره ریاست جمهوری اش، موضوع به صورت جدی تری در قالب طرح ساماندهی و انتقال پایتخت اداری-سیاسی بررسی شد و در سال1393 مجلس به کلیات طرح انتقال پایتخت رأی مثبت داد. پس از آن مسئولیت بررسی این موضوع به مرکز پژوهش های مجلس، وزارت راه و شهرسازی و نهادهای دیگر واگذار شد. مناطقی مانند سمنان، اراک، قم، کاشان برای جانشینی احتمالی تهران پیشنهاد شدند. اما این شورا در نهایت به این نتیجه رسید که هزینه ها و پیامدهای اجرایی طرح سنگین است و اجرای آن فعلاً توصیه نمی شود.

محمدباقر قالیباف هم در زمانی که شهردار تهران بود، چند بار با انتقاد از تراکم جمعیت، آلودگی هوا، و خطر زلزله، از ایده انتقال برخی از نهادهای حکومتی از تهران حمایت کرد؛ اما حمایت او هم هرگز از شعار فراتر نرفت. مصوبه مجلس و انتقال پایتخت در دوره سیدابراهیم رییسی به دست فراموشی سپرده شد.

در دولت کنونی، این بحث چندین بار طی یک سال گذشته مطرح شده است. مسعود پزشکیان برای نخستین بار 17شهریور 1403 و در جریان بازدید از قرارگاه سازندگی خاتم الانبیا، به آن اشاره و تاکید کرد که تهران با مشکلاتی مانند کمبود آب، نشست زمین و آلودگی هوا مواجه است و برای توسعه کشور چاره ای جز انتقال مرکزیت سیاسی و اقتصادی به جنوب و نزدیک دریا وجود ندارد. او 30آبان 1403 بار دیگر درباره انتقال پایتخت سخن گفت و اعلام کرد که مطالعات طرح انتقال پایتخت آغاز شده و محمدرضا عارف، معاون اول رییس جمهور، مأمور بررسی این انتقال شده است.

وزارت راه و شهرسازی نیز مکلف به تدوین طرح جامع امکان سنجی و ساماندهی موضوع شد. عارف نیز در یک نشست تأیید کرد که یکی از گزینه ها برای پایتخت جدید مکران (استان سیستان وبلوچستان) است، به صورت طرح جدی مطرح شده است. از آن پس مکرراً نام مکران از زبان دولتمردان و فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت شنیده شد. تا روز یکشنبه که بار دیگر پزشکیان درباره امنیت این منطقه صحبت کرد و خواستار انتقال پایتخت به سواحل جنوبی شد.