حوالی میدان توپخانه، در دل بافت تاریخی شهر، میدانی واقع شده که ظاهرا هیچ شباهتی به میدان ندارد؛ میدان مشق که هیچ گاه شکل دایره ای نداشته و از همان ابتدا، یک محوطه چهارضلعی 400 در 400متری با مساحت 16 هزار متر بوده.

به گزارش هفت صبح، آن طور که در نقشه میدان مشق دیده می شود، ورودی اصلی این میدان در خیابان سپه (امام خمینی امروزی) قرار دارد. سه ضلع دیگر این محوطه هم به خیابان های سی تیر، یارجانی و سرهنگ سخایی می رسد. میدان مشق، یک مجموعه قدیمی است که محوطه اولیه آن در زمان فتحعلی شاه قاجار و برای رژه و انجام تمرین های نظامی ارتش ایجاد شد.

بعدها محمدخان سپهسالار، همان وزیر جنگ ناصرالدین شاه، قبل از پانزدهمین سالگرد سلطنت شاه قاجار، تغییرات بسیاری در این میدان ایجاد کرد. این تغییرات و گسترش فضای میدان مشق باعث شد که این محوطه از حدود میدان توپخانه تا محله دولت که شامل خیابان های لاله زار، شاه آباد، علاِالدوله، واگن خانه (اکباتان)، لختی(سعدی) و بهارستان را در بر بگیرد؛ بنابراین میدان مشق در یک موقعیت جغرافیایی خاص قرار گرفت که از سمت شمال به اسطبل ها و انبارهای حکومت، از جنوب به خیابان سپه، از سمت شرق به عمارت های خیابان امین السلطان یا فردوسی امروز و درنهایت از غرب به خیابان قزاقخانه یا سی تیر منتهی می شد.

در آن زمان میدان مشق، دروازه ای زیبا داشت که با یک در دولنگه و دو طاق نمای مسدود به شکل پخی، در ضلع جنوب شرقی میدان ایجاد شد و سردر ناصری نام گرفت. بعضی روزها ناصرالدین شاه، مشق نظامیان را از بالای آن تماشا می کرد.

ردپای پهلوی ها هم در این میدان دیده می شود؛ رضاشاه پهلوی بین سال های 1307 تا 1312 خورشیدی، دستور داد تا فضای میدان مشق را گل کاری کنند و در زمان او، نام میدان مشق به باغ ملی تغییر کرد.

به دستور مستقیم رضاخان و توسط جعفرخان کاشانی و به کمک آلمانی ها (پیش از جنگ جهانی دوم) سردر جدیدی برای باغ ملی و ساختمان های مجاور آن ساخته شد. این سردر در جانب شرقی سردر قبلی و با همان ابعاد و شکل ظاهری ساخته، و پس از آن سردر قبلی ویران شد.

این سردر جدید، یک گذرگاه بزرگ از میان و دو پیاده رو در طرفین دارد. در نمای خارجی هم اشعاری از ندیم الملک، نقوش کاشی کاری شده با نقش دو شیر که یک تاج را در میان گرفتند، شیر و خورشید، تیربار و گلوله های توپ به چشم می خورد.

نمای داخلی هم نقوشی مانند مسلسل، صحنه تسخیر تهران در کودتای 1299 در نزدیکی دروازه و برج و باروهای تهران (احتمالا دروازه قزوین)، نگاره تمام قد سربازان لژیون قزاق و همین طور نقش دو فرشته پیروزی که تا حدودی از حجاری های طاق بستان اقتباس شده است، دارد و در بخش بالایی این سردر هم جایگاه دیده بانی و نقاره زنی طراحی شده است.

هر سه ورودی میدان مشق، هنوز پابرجا است و هر سه در، دروازه های چدنی دارند و در قورخانه تهران توسط استاد محمدعلی کرمانی ساخته شده که از تزیینات شاخص این بناست. هر یک از این 6 لنگه در فلزی که هر کدام بالغ بر چند تن وزن دارند، همگی به شیوه ریخته گری در قورخانه آماده سازی شده اند.

برای تزیین درها از نقوش تجریدی (شبیه اژدها) یا نقش پرنده خیالی هما استفاده شده است. نکته مهم در درها، به ساختار اصلی آن بازمی گردد که هندسه ای منحصربه فرد دارند و نسبت به زمان ساخت، بسیار پیش رو و خلاقانه اجرا شده اند و حتی این شائبه را ایجاد می کنند که بدون در نظر داشتن پوسته بیرونی، ظرفیت های لازم برای تبدیل به یک عنصر تزیینی را در خود دارند.

در قدیم، در بخش فوقانی درها، نیم تنه فلزی رضاخان هم به چشم می خورد که پس از انقلاب، علاوه بر پاک کردن نشان شیر و خورشید از میان پرچم ایران که دو طرف بالای سردر (نمای بیرونی و درونی) و داخل هلالی ها بود، نیم تنه فلزی رضاشاه هم از بالای در چدنی برداشته شد. در شکل بنا و ظاهر آن ها می توانید نشانه هایی از معماری کهن و باستانی ایران، نظیر نقش رستم یا کاخ آپادانا در تخت جمشید را ببینید.

همان طور که پیش تر گفته شد، طراح ساخت این سردر جعفرخان معمار کاشانی است و معماران دیگری هم او را یاری کرده اند. استادانی چون استاد اسماعیلی که سفت کاری را انجام داد، ستون ها به دست کریم منیژه و کاشی های آن نیز توسط استاد خاک نگار مقدم ساخته شده است.

میدان مشق، علاوه بر اهداف نظامی، در مسائل سیاسی، مذهبی و حتی اجتماعی و ورزشی زندگی مردم آن دوران هم تأثیرگذار بود و اتفاقات بسیاری را به خودش دیده است. اعدام میرزا رضای کرمانی، و بنا بر روایاتی اعدام شیخ فضل الله نوری، هر دو در این مکان صورت گرفتند. درگیری خونین مشروطه خواهان با نیروهای محمدعلی میرزا هم در این مکان رخ داده است.

همچنین هنگام ظهر، در میدان مشق یک توپ شلیک می شد که زمان ظهر را به مردم اطلاع می داد. با این حال باغ ملی چند سال بیشتر دوام نیاورد و با احداث دو ساختمان شرکت نفت ایران و انگلیس و اداره پست بلدیه در همان سال ها، دو پست نگهبانی واقع در قسمت غربی و شرقی سردر تخریب می شود و منظره سردر تا حدودی تحت تأثیر دو بنای مجاور خود قرار می گیرد.

همچنین بعدها در محوطه آن، ساختمان هایی ازجمله ساختمان وزارت امور خارجه ایران، کتابخانه ملی و موزه ایران باستان ساخته شد. اما نام این باغ بر سر دروازه میدان مشق پابرجا ماند و سردر باغ ملی در جایگاه نمادی از معماری آن دوره در یادها باقی ماند.

این اثر که تا پیش از برج آزادی، به عنوان نماد شهر تهران شناخته می شد، در تاریخ 2 اردیبهشت 1376 با شماره 1968 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.