حسن بهشتی پور، کارشناس مسائل بین الملل، در اعتماد نوشت:

ضرورت بازاندیشی در مسیر دیپلماسی- در آستانه دور جدید گفت وگوهای ایران و تروییکای اروپا در استانبول، بازخوانی تجربه مذاکرات هسته ای در سال های 2003 تا 2006 ضرورتی انکارناپذیر است.

پرونده هسته ای ایران طی دو دهه گذشته، یکی از پیچیده ترین چالش های دیپلماتیک جهان بوده است. در این میان، رفتار تروییکای اروپا (آلمان، فرانسه و بریتانیا) نقشی تعیین کننده در شکل گیری اعتماد یا بی اعتمادی در روند گفت وگوها داشته است.

اکنون که بار دیگر بحث بر سر استفاده از مکانیزم ماشه در فضای دیپلماتیک اروپا مطرح شده، ایران و تروییکا باید از تجربه تلخ گذشته درس بگیرند؛ تجربه ای که اگر نادیده گرفته شود، می تواند مسیر تقابل را احیا کرده و فرصت مصالحه را از بین ببرد.

پیشینه:

از سعدآباد تا ارجاع پرونده به شورای امنیت- در فاصله سال های 1382 تا 1386، ایران گام هایی داوطلبانه برای اعتمادسازی برداشت. توافق نامه های سعدآباد (اکتبر 2003)، بروکسل (فوریه 2004) و پاریس (نوامبر 2004) شامل تعلیق غنی سازی، توقف ساخت سانتریفیوژها و اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی بودند.

گزارش های رسمی مدیرکل وقت آژانس، محمد البرادعی، پایبندی ایران به این اقدامات را تأیید کرده بود (ارجاع به GOV/2003/75 و GOV/2004/11 و GOV/2004/83). اما در کمال شگفتی، تروییکای اروپا به جای تشویق ایران، طی سال 2004 چهار قطعنامه پیاپی در شورای حکام آژانس پیشنهاد کرد و با رای اکثریت این شورا، در نهایت تصویب شد. مضمون این قطعنامه ها جنبه تنبیهی داشت و خواستار تعلیق هایی از سوی ایران شده بود.

در واکنش به این رویکرد غیردوستانه ایران در مرداد سال 1384 (2005) پلمب تاسیسات UCF اصفهان و سپس نطنز در ماه همان سال را باز کرد و روند غنی سازی را از سر گرفت. این مسیر در نهایت به ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت در فوریه 2006 انجامید.

تروییکای اروپا؛ میان شفاف سازی ایران و فشارهای خارجی- ادعاهای اروپا مبنی بر نگرانی از فعالیت های گذشته ایران مربوط به دوره پیش از سال 2003 بود. با این حال، ایران با پذیرش اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی و تعلیق فعالیت های حساس هسته ای خود، عملا زمینه لازم برای شفاف سازی و اعتمادسازی را فراهم کرد. در این زمان مدیرکل وقت آژانس بین المللی انرژی اتمی در گزارش های خود پایبندی ایران به تعهدات داوطلبانه را تایید کرده بود.

با این حال، اروپا بانی صدور قطعنامه های متوالی در شورای حکام می‎شد این اقدام نه تنها فرصت جبران گذشته را به ایران نداد، بلکه رویکرد فشار و تنبیه موجب واکنش تندتر ایران شد. این رفتار نه برمبنای تحلیل های فنی صرف از فعالیت های ایران بلکه عمدتا در جهت تامین رضایت سیاسی امریکا و اسراییل ارزیابی می شد.

امروز، در سال 2025، تکرار این الگو- یعنی بی توجهی به حسن نیت ایران و بازگشت به سیاست فشار- خطرناک تر از همیشه است، زیرا تروییکای اروپایی می خواهد از مکانیزم ماشه به عنوان اهرم باج خواهی مدرن از ایران استفاده کند.

نقد حقوقی مکانیزم ماشه:

چه کسی ناقض برجام بود؟- براساس ماده 36 برجام و قطعنامه 2231 شورای امنیت، مکانیزم ماشه تنها در صورت نقض فاحش تعهدات ازسوی یکی از طرفین قابل فعال سازی است. اما روند واقعی اجرا چنین است:

ایران تا ماه می 2018، بر پایه 15 گزارش رسمی آژانس (از GOV/2016/46 تا GOV/2019/33)، به تمامی تعهدات خود پایبند بوده است؛ امریکا در می 2018 با دستور رییس جمهور وقت (ترامپ) به صورت یکجانبه و غیرقانونی از برجام خارج شد؛ اروپا وعده داد با اجرای طرح اینستکس خسارت ایران را جبران کند، اما عملا از ترس تحریم های ثانویه امریکا کاری از پیش نبرد؛ ایران پس از یک سال صبوری، در سال 2019 طبق ماده 36 برجام، گام به گام تعهدات خود را کاهش داد و در هر مرحله اعلام کرد که در صورت اجرای تعهدات طرف مقابل، حاضر است به وضعیت قبل بازگردد.

از منظر حقوق بین الملل، اقدام ایران واکنشی مشروع، قانونی و متناسب در چارچوب بندهای جبرانی توافق بود. در مقابل، امریکا و تروییکای اروپا به عنوان ناقضان اصلی توافق، صلاحیت حقوقی و اخلاقی برای فعال سازی مکانیزم ماشه را از دست داده اند.

نتیجه گیری:

راه حل پایدار، بازگشت به دیپلماسی مبتنی بر اعتماد متقابل- تجربه تلخ سال های 2003 تا 2006 نشان داد که فشار، صدور قطعنامه و رویکرد تنبیهی نه تنها به نتیجه نخواهد رسید، بلکه مسیر تعامل را به تقابل تبدیل خواهد کرد. تکرار این خطا در شرایط کنونی ممکن است ایران را به اتخاذ تصمیم های سخت تری مانند خروج از معاهده NPT سوق دهد- نتیجه ای که برای همه طرف ها زیان بار و پرهزینه خواهد بود.

اروپا باید در جولای 2025 مسیر جدیدی را برگزیند:

نه احیای قطعنامه های شورای امنیت؛ بلکه احیای سازوکارهای اعتمادساز، طراحی ابزارهای نظارت متقابل و بازنگری در ساختار حقوقی برجام متناسب با واقعیات امروز؛ می تواند به فعال شدن ابتکارات دیپلماتیک جدید کمک کند، زیرا درنهایت راه حل پایدار تنها از مسیر دیپلماسی واقع گرایانه، احترام متقابل و تضمین منافع طرفین خواهد گذشت.