چهارم مرداد، سالروز استقرار سلسله صفویه، روز بزرگداشت شیخ صفی الدین اردبیل و روز اردبیل فرصت مناسبی است تا به تالار چینی خانه، یکی از شاهکارهای معماری ایرانی در قلب مجموعه جهانی بقعه و خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی سر بزنیم.

به گزارش همشهری آنلاین، بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی، بنایی که علاوه بر اهمیت هنری اش، روایتگر تاریخی از تعاملات فرهنگی و اقتصادی شرق و غرب در دوران شکوفایی جاده ابریشم و از مقاصد اصلی گردشگران و مسافران داخلی و خارجی استان اردبیل است. تماشای تالار چینی خانه، فقط بازدید از یک موزه نیست. تماشای روایتی از گنجینه درخشان جهانی است که جزییات مقرنس ها و بازی نور بر ظروف چینی آبی و سفید، تجربه ای به یاد ماندنی می شود.

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی که ثبت جهانی یونسکو هم هست، از لحاظ معماری و کاشیکاری یکی از شاهکارهای قرن هشتم هجری قمری به حساب می آید.

قسمت شرقی ایوان اصلی مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی تالار یا عمارت چینی خانه است. معماری، طاق مقرنس و چینی های موجود در آن دیدنی است. تالار چینی خانه به دلیل طراحی استادانه شیخ بهایی بر سر زبان ها افتاد؛ طراحی بی نظیر مقرنس های گچی توخالی نه فقط از مخاطب دلبری می کند و او را به حضور بیشتر در این تالار فرا می خواند، بلکه از نظر معماری و مهندسی هم در برابر زلزله مقاوم است و زلزله 7.2ریشتری هم روی خم به ابروی تالار چینی خانه نیاورده است. گچ بری های مقرنس دار ظریف با نقوش اسلامی، گل و اسلیمی، تمام فضای داخلی 4 شاه نشین یا طاق نمای تالار را پر کرده است. گچ بری های تو خالی، ظروف چینی را داخل خود نگه داشته اند. چیدمان و تزیینات تالار از سوی شیخ بهایی طوری طراحی شده تا بارش نور روی ظروف چینی، درخشش رنگ های طلایی، آبی و سفید را ده چندان کند. این تالار 1256 محفظه دارد که در زمن خودش همه محفظه ها میزبان ظروف چینی بودند.

چینی های این تالار هر کدام قصه و روایتی دارند. برخی هدایای امپراتور چین به شاه عباس اول صفوی هستند که امنیت جاده ابریشم را به دست گرفته بود و خاطر تاجران چینی از این بایت جمع بود. برخی دیگر چینی های سفارش پادشاهان صفوی به چین است. این ظروف چینی هم از چین به اصفهان فرستاده شدند تا هنرمندان اصفهانی آن ها را با مهر بنده شاه ولایت عباس حکاکی کنند و بعد به اردبیل فرستاده می شد. حالا بیش از 100 قلم از این ظروف چینی در تالار نگهداری می شوند. جای برخی دیگر هم خالی است و داغ عهدنامه ننگین ترکمانچای را تازه می کند. همان زمان بود که بیش از 850 عدد از ظروف چینی نفیس و کتاب های ارزشمند، به دست نیروهای روسی و به سرپرستی ژنرال پاسکویچ به غارت رفت و حالا در موزه های روسیه به ویژه موزه ارمیتاژ نگهداری می شود.

تالار چینی خانه، میزبان مجموعه ای دیگر از آثار ارزشمند و میراث تاریخی هم هست. قرآن نفیسی به خط کوفی بر پوست آهو با قدمتی با حدود 1100 سال قدمت، نشان ها و سنگ مهرهای شش اسم خدا (یا حنان، یا منان، یا سبحان، یا رحمان، یا برهان، یا قیوم) و گل دوازده پر که نمادی از اعتقادات اثنی عشری است، مجموعه ای از فرمان های رسمی پادشاهان صفوی، نشان سلاطین و شهریاران صفوی، سکه های نقره در دوره های مختلف و خرقه شیخ صفی. چینی خانه بیش از آن که یک تالار نمایش باشد، محلی برای چله نشینی شاه عباس بود. این فضا نمادی از تقابل و پیوند روحانی میان سلطنت و تصوف بود. پس از دوران صفوی، چینی خانه هم به تدریج فراموش و اشیای آن در موزه های دارالفنون و موزه ایران باستان در تهران نگهداری شد. سال 1370 با انتقال آثار، چینی خانه احیا شد و حالا میزبان گردشگرانی است که به دنبال آمیزه ای از شکوه هنر و تاریخ کشور هستند.

نخستین بانوی باستان شناس ایران، سال ها در دانشگاه تهران هنر و تاریخ چین تدریس کرده است. او که سابقه 3 سال تحقیق و پژوهش بر روی چینی های تالار چینی خانه را نیز دارد، به همشهری می گوید: شاه عباس اول صفوی به جمع آوری کتاب و همچنین چینی های آبی و سفید بسیار علاقه داشت. ساخت این چینی ها در زمان سلسله مغول چین آغاز می شود. ماده آبی رنگ نیز از ایران به چین می رفته و بسیار کالای مرغوبی بوده. البته سنگ لاجورد از دیگر نقاط دنیا هم به چین می رفته.
او ادامه می دهد: ظروف چینی یکی از اختراعات سرزمین چین است که نقش آبی روی زمینه سفید قرار می گیرد و شکوفایی ساخت آن در چین با دوره صفوی و تیموری در ایران مصادف می شود. در آن زمان، ماده آبی رنگی از کوه های کاشان به چین می رفته و چینی ها به اندازه ارزش طلا از این رنگ استفاده می کردند. به علت اینکه این رنگ از یک کشور مسلمان به چین می رفته، به اسم آبی محمدی معروف می شود. یک آبی بسیار درخشان.

دانشپور پرور ادامه می دهد: در دوره صفوی و دوره قبلش تیموریان این ظروف آبی و سفید که در چین بعد از سلسله مغول چین رواج داشته، به کشورهای مختلف از جمله ایران و سایر کشورهای اسلامی صادر می شد. ظروفی که در تالار چینی خانه هست از سوی امپراطور چین به نام وان لی برای شاه عباس فرستاده می شد.

فخری دانشپور پرور

او در ادامه به اندازه مختلف ظروف چینی نیز اشاره می کند و می گوید: بشقاب های لنگری، لب کنگره ای، بشقاب های ساده، قدح های بزرگ و بعضی از بشقاب ها انقدر بزرگ است که عده ای دور آن برای غذا خوردن جمع می شدند. شاه عباس شب های جمعه که به فقرا اعلام می داده از همین ظروف استفاده می کرده. مردم نیز بعدها از این ظروف چینی که به ایران صادر می شد، می خریدند و به عنوان نذر به خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی می دادند.

دانشپور پرور می گوید که این تالار بیش از هزار قطعه ظرف چینی داشته که بسیاری از آن به غارت رفته. او ادامه می دهد: تعداد 87 چینی در این گنجینه، فقط آبی و سفید نیستند. برخی یک رنگ و برخی دیگر 3 رنگ هستند.

روی برخی از ظروف چینی که از چین به ایران می آمد با خط فارسی نوشته شده بود. روی برخی ظروف هم اشعار. دانشپور پرور می گوید: یادم هست روی یکی از این ظروف شعر سعدی که می گوید: ای کریمی که از خزانه خود/ گبر و ترسا وظیه خور داری / دوستان را کی کنی محروم/ تو با دشمن این نظر داری، نوشته شده بود. ولی مهم این است که چینی خانه به دستور شاه عباس ساخته می شود و شیخ بهایی طرح نگهداری از چینی ها را می دهد. بعدها در عالی قاپو هم این معماری را می بینیم.

دانشپور پرور درباره آشنایی ایرانیان با ساخت ظروف چینی نیز می گوید: شاه عباس می خواهد در ایران چینی سازی راه بیفتد و از هنرمندان چینی دعوت می کند و آنان را به اصفهان و تبریز می فرستد. هنرمندان ایرانی این هنر را یاد می گیرند و 3 سال بازار جهانی در اختیار خودشان قرار می گیرند. اما چون خاک ایران با چین فرق داشته، لعاب چینی ساخت هنرمندان ایرانی پوسته پوسته می شود.