مکانیسم ماشه و تبعات اجرای آن به گفته تحلیلگران ایران را وارد مرحله جدیدی می کند.

در همین رابطه روزنامه اعتماد در یادداشتی به این موضوع پرداخت و نوشت: با اجرای احتمالی مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم های شورای امنیت، قطعنامه 2231 عملا بی اثر خواهد شد و ایران وارد مرحله ای از انزوای حقوقی و اقتصادی می شود که تبعات آن در کوتاه مدت قابل جبران نیست. دیگر نمی توان امیدوار بود که با یک توافق ساده، شرایط به دوران برجام 2015 بازگردد. هم زمان، تجاوزات اسراییل و تشدید درگیری های منطقه ای، فضای امنیتی ایران را پرریسک کرده است.

در این شرایط، تکرار الگوهای گذشته راه گشا نخواهد بود و نیازمند بازتعریف اساسی سیاست خارجی و ابتکار عمل برای گذار موفق از شرایط بحران هستیم.

اگر امروز بخشی از افکار عمومی و حتی برخی تصمیم گیرندگان سابق معتقدند که فرصت های گفت وگو و مصالحه به دلیل نبود سرعت و شجاعت در تصمیم گیری از دست رفته اند، احتمالا سه ماه دیگر، کسانی خواهند گفت که اگر تحرک دیپلماتیک بیشتری وجود داشت، 10سال تلاش کشور برای خروج از تحریم ها به هدر نمی رفت. بنابراین، اکنون باید کاری کرد که سه ماه آینده، افسوس امروز را نخوریم!

در بطن این بحران، دیپلماسی همچنان مهم ترین ابزار بازیگری ایران است. برخلاف تصور رایج که دیپلماسی را مترادف با سازش می داند، دیپلماسی فعال به معنای بازپس گیری ابتکار عمل است.

نخستین گام، احیای کانال های ارتباطی با اروپا و امریکا، در عین تعامل فعال با دیگر قدرت های جهانی نظیر چین و روسیه است. ایران باید نشان دهد برای دستیابی به توافقی پایدار، آماده مذاکره است و در برابر دریافت تضمین های واقعی، مصالحه هایی خواهد پذیرفت که مصاحبه اخیر وزیر امورخارجه کشورمان با شبکه امریکایی فاکس نیوز و اعلام توقف در فعالیت های غنی سازی به خاطر خسارت های بسیار شدید به تاسیسات هسته ای و اعلام آمادگی برای مذاکره با اروپا و مذاکره غیرمستقیم با امریکا و همچنین شروع مذاکرات در سطح معاون وزیر با تروییکای اروپایی از جمعه این هفته یعنی سوم مرداد در استانبول، نشانه های گویایی از شروع روند دیپلماسی برای پیگیری منافع ملی است.

چند مساله اساسی از جمله حجم و سطح غنی سازی، بازرسی های آژانس بین المللی انرژی اتمی، نفوذ منطقه ای ایران، نوع مواجهه با امریکا و اسراییل، توان موشکی و موضوع لغو تحریم ها در مذاکرات پیش رو مطرح خواهد شد.

البته، با اجرای احتمالی مکانیسم ماشه و واکنش تند ایران، این روندها می توانند دچار اختلال کامل شوند. برای غنی سازی اورانیوم، سیاست رسمی کشور حفظ غنی سازی زیر 5درصد در حد برجام است و یکی از پیشنهادات قابل طرح، ایجاد یک کنسرسیوم منطقه ای است که در آن چند کشور منطقه ای و بین المللی مشارکت داشته باشند تا فرآیند غنی سازی شفاف، قابل نظارت و مشروع باقی بماند.

کاهش موقت سطح غنی سازی یا توقف محدود، به عنوان امتیازی مشروط، می تواند راهی برای تنفس در فضای مذاکرات فراهم کند و از تشدید فشارها جلوگیری کرده و ابتکار عمل را در دست ایران نگاه دارد. البته اعلام توقف غنی سازی به خاطر آسیب ها و خسارات جدی واردشده به تاسیسات هسته ای ایران در نتیجه تجاوز وحشیانه امریکا از سوی وزیر امور خارجه، گامی اعتمادساز برای شروع و تداوم مذاکرات است. همچنین ابهام و اعلام نامشخص بودن وضعیت اورانیوم غنی شده 60درصد و اینکه سازمان انرژی اتمی ایران در حال انجام ارزیابی هایی است که دقیقا چه اتفاقی برای مواد هسته ای ایران افتاده و آسیب های وارده چه میزان بوده و اینکه در آینده نزدیک، آژانس بین المللی انرژی اتمی از اتفاقی که برای مواد هسته ای افتاده مطلع می شود، مواضعی سنجیده و عقلایی در چارچوب دیپلماسی است.

موضوع دیگر، بازرسی های آژانس بین المللی انرژی اتمی است که وزیر امور خارجه کشورمان اعلام کرده ایران همکاری خود را قطع نکرده و به همکاری خود ادامه می دهد اما هر درخواستی از سوی آژانس برای دسترسی به تأسیسات یا اعزام بازرس به سایت ها، باید به دلیل ملاحظات امنیتی و ایمنی از سوی شورای عالی امنیت ملی به دقت مورد بررسی قرار گیرد لذا به یک مدل جدید که با آژانس توافق خواهیم کرد می رسیم؛ چراکه تاسیسات هسته ای ما آسیب دیده است.

این مواضع که همراه با ابهام و پیچیدگی است کاملا روشن و سنجیده و مناسب برای تقویت بستر دیپلماسی است.

موضوع دیگر نوع مواجهه با امریکا و اسراییل است. در گذشته، شعارهای تند علیه اسراییل و امریکا واکنش حقوقی خاصی به دنبال نداشت، اما امروز، همان شعارها ممکن است با استناد به ماده 51 منشور سازمان ملل و حق دفاع مشروع، دستاویزی برای اقدام نظامی شوند. بنابراین، لازم است برخی رویه های سابق، از موضع ایدئولوژیک به موضعی سیاسی و قابل مدیریت تبدیل شوند تا امکان توافق ترک تخاصم و کاهش تنش فراهم شود. البته موضع رسمی ایران، نامشروع بودن رژیم صهیونیستی است اما ایران برای مذاکره با امریکا اعلام کرده، آماده تعامل است تا هر اقدامی برای اعتمادسازی به منظور اثبات ماهیت صلح آمیز برنامه هسته ای و اینکه ایران به دنبال سلاح هسته ای نخواهد رفت، انجام دهد.

در ازای آن، امریکا باید تحریم ها را بردارد. این یک بازی برد-برد خواهد بود البته ایران همچنان ترجیح می دهد که مذاکرات به صورت غیرمستقیم باشد. در این میان، موضوع نفوذ منطقه ای، که سال ها در اولویت سیاست خارجی ایران قرار داشته، می تواند موقتا از اولویت فوری سیاست های اعلامی کشور خارج شود. در عین حال، توان موشکی که ماهیت کاملا دفاعی و بازدارندگی دارد باید حفظ شود؛ چنانچه موضع رسمی ایران این بوده که جمهوری اسلامی ایران هرگز از توان موشکی خود دست نخواهد کشید و خود را خلع سلاح نخواهد کرد ، اما در سایر حوزه ها، لازم است انعطاف لازم برای کاهش فشارها و تقویت دیپلماسی به کار گرفته شود.

یکی از اقدامات راهبردی، گفت وگوی مستقیم با مقامات ارشد امریکایی برای جلوگیری از اجرای مکانیسم ماشه توسط اروپا است. البته استفاده از تاکتیک زمان خریدن تنها در صورتی مفید است که با هدفی روشن، نقشه راه مشخص و تقویت هم زمان ظرفیت های دیپلماتیک، اقتصادی و حقوقی همراه باشد. در غیر این صورت، این تاکتیک می تواند به فرسایش قدرت ملی بینجامد.

یکی از نقاط ضعف سنتی در سیاست خارجی ایران، تأخیر در تصمیم گیری است. تصمیم گیری استراتژیک باید مبتنی بر تحلیل دقیق داده ها و واقعیت های میدانی باشد، نه هیجانات مقطعی یا شعارهای تند. ایران باید بر اساس سناریوهای مختلف از مقاومت بدون مذاکره، مذاکره با حفظ توان هسته ای و منطقه ای، توافق موقت، توافق جامع تا حتی عادی سازی تدریجی با امریکا، تحلیل هزینه- فایده کند و تصمیمات خود را به روز نگه دارد. همان گونه که در آغاز جنگ 12 روزه، علی رغم غافلگیری شدید، سیستم نظامی با قاطعیت وارد عمل شد، اکنون نیز سیستم سیاسی باید همان جسارت و شجاعت را در دیپلماسی به خرج دهد. اجماع صددرصدی در سیاست داخلی ممکن نیست؛ اما نباید مخالفت های سیاسی، کشور را فلج کند.

کسانی که امروز مخالفت می کنند، فردا پاسخگو نخواهند بود. بنابراین، لازم است فضای گفت وگوی ملی و تفاهم سیاسی تقویت شود تا ایران بتواند در سطح جهانی، موضعی معقول و قابل دفاع منطبق بر تحقق منافع ملی اتخاذ کند.

مهم تر از همه، عبور از بحران های این چنینی نیازمند همبستگی درون سیستمی و میان جریانی است. نخبگان، جریان های اجتماعی، اصلاح طلبان و اصولگرایان باید به جای جدل سیاسی، از ظرفیت خود برای ایجاد اجماع عمومی بهره بگیرند. منافع ملی، امروز در معرض تهدید جدی است و تنها با اتحاد و مشارکت می توان از آن محافظت کرد. اگرچه زمان برای اقدام محدود است، اما فرصت هایی نیز وجود دارد.

یکی از آنها، اختلاف نظر میان کشورهای اروپایی است. فرانسه و آلمان تمایلی به تشدید بحران ندارند و صرفا تحت فشار امریکا هستند. ایران می تواند با تحرک دیپلماتیک و اعلام آسیب پذیری تاسیسات هسته ای در حملات اخیر، اروپا را به تعلیق مکانیسم ماشه ترغیب کند.

از اقدامات فوری، می توان به پیشنهاد تعلیق موقت غنی سازی در ازای تعلیق مکانیسم ماشه برای دوره زمانی محدود سه تا شش ماه اشاره کرد. همزمان می توان هشدارهایی به اروپا، درباره تبعاتی مانند توقف همکاری در حوزه های امنیتی نظیر کنترل مهاجران و مقابله با تروریسم، موضوعاتی که اروپا نسبت به آنها حساس است ارایه نمود. همچنین، باید از حمایت چین و روسیه بهره گرفت. به ویژه روسیه که در ماه اکتبر ریاست دوره ای شورای امنیت را برعهده دارد می تواند ضمن مراقبت از فرآیندهای درونی شورای امینت، کشورهای عضو غیردایم ازجمله پاکستان، الجزایر، سومالی، کره جنوبی، سیرالئون و گویان را برای حفظ همکاری استراتژیک با ایران ترغیب کند.

همچنین دیپلماسی عمومی نیز باید تقویت شود تا پیام های آرامش بخش به جامعه بین الملل مخابره شده و کشورهای بی طرفی مانند هند، ترکیه، قطر و خیلی از کشورهای دیگر، به حامیان ایران در مجامع بین المللی تبدیل شوند.

نتیجه گیری

خروج از وضعیت پیچیده کنونی، تنها از مسیر دیپلماسی جسورانه و واقع گرایانه همراه با ابتکار عمل و تعامل موثر با قدرت های جهانی می گذرد. تعلل و تأخیر در تصمیم گیری می تواند کشور را وارد مسیری بازگشت ناپذیر کند. اکنون زمان آن است که دیپلماسی را نه به عنوان اقدامی سازش کارانه و شرم آور، بلکه به عنوان ابزاری برای دفاع از منافع ملی بازتعریف کنیم. ایران در یکی از حساس ترین مقاطع تاریخ سیاسی خود قرار دارد. خطر اجرای مکانیسم ماشه هم می تواند به تشدید انزوا بینجامد و هم بهانه ای برای بازآفرینی در سیاست خارجی شود. آینده، محصول تصمیمات امروز است؛ تصمیماتی که اگر امروز با جسارت و تدبیر گرفته نشوند، فردا کشور را با هزینه های سنگینی روبه رو خواهند کرد. پیش از آنکه به نقطه بی بازگشت برسیم، باید اقدام کرد.

نویسنده: غلامرضا کریمی، دانشیار روابط بین الملل