تازه ترین تصویر ماهواره ای از دریاچه ارومیه که روز جمعه 27 تیرماه ثبت شده است، نشان می دهد که دریاچه ارومیه به طور کامل در حال خشک شدن است. افت تراز و مساحت این دریاچه از حدود سال 1374 خورشیدی شروع شد، طی بیست سال سطح دریاچه بیش از 8 متر کاهش یافت تا جایی که در سال 93 بخش جنوبی آن به طور کاملا خشک شد. چنین روندی باعث شد که ایده ستاد احیای دریاچه ارومیه شکل بگیرد و نقشه راه آن از سال 89 تا 93 برای نجات دریاچه ترسیم شد.

به گزارش اعتماد، بررسی های کارشناسی نشان می داد که ایجاد سد ، مصارف کشاورزی و حفر چاه های غیرمجاز، گرم شدن هوا و ایجاد پل میان گذر از وسط دریاچه از مهم ترین دلایل وقوع چنین فاجعه ای است؛ بنابراین 27 پروژه در ستاد برای اجرای عملیات نجات تعریف شد اما به نظر می رسد آنطور که باید اقدامات نتیجه نداشته و حالا تصاویر ماهواره ای و مشاهدات میدانی از شرایط وخیم در این منطقه خبر می دهد.

دکتر حجت جباری، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان غربی هم به تازگی گفته است که در بخش شمالی دریاچه ارومیه که حدودا نیمی از مساحت آن است، آب بسیار کمی در مساحت 100 کیلومترمربع باقی مانده است؛ شاید فقط لایه ای به ضخامت چهار یا پنج سانتی متر که در واقع می توان گفت دیگر آبی وجود ندارد: برای نخستین بار است که احتمال می دهیم طی پنج یا شش روز آینده، بخش شمالی دریاچه به طور کامل خشک شود، البته از نظر محیط زیستی، همین الآن هم فقط یک لایه بسیار نازک و پراکنده در شمال باقی مانده است و به سختی می توان گفت آبی وجود دارد، فعلا در این عرصه وضعیت بحرانی است.

در مواجهه با این سخنان اما سعید عیسی پور، عضو دبیرخانه کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه، سال جاری را یک سال استثنایی از نظر اقلیمی خوانده و به نوعی از عملکرد این ستاد دفاع کرده است. برخلاف برخی اظهارنظرهای غیرکارشناسی که با بزرگنمایی مشکلات به جای ارایه راهکار، نگرانی های بی اساس ایجاد می کنند، واقعیت ها نشان می دهد احیای دریاچه ارومیه یک فرآیند تدریجی اما پایدار است.

او خشکی اخیر دریاچه ارومیه را به شرایط اقلیمی حال حاضر ربط داده و گفته است: کاهش 30 درصدی بارش ها نسبت به میانگین درازمدت و افزایش 1.5 تا 2 درجه ای دما (طبق آمار رسمی) در حوضه آبریز دریاچه ارومیه نشان می دهد سال جاری یک سال استثنایی از نظر اقلیمی است، در چنین شرایطی، اولویت دهی به تأمین آب شرب شهرهای پایین دست سدهای حوضه آبریز دریاچه ارومیه از جمله سدهای بوکان، مهاباد، زولا و شهرچای یک تصمیم اجتناب ناپذیر و انسانی بوده است. اما آیا همینطور است و تنها شرایط اقلیمی حال حاضر چنین شرایطی را برای دریاچه رقم زده است؟ اساسا ستاد احیای دریاچه ارومیه که ریشه های شکل گیری آن به سال 1389 بر می گردد تاکنون توانسته است به هدف اصلی خود دست یاید؟ اگر پاسخ منفی است، دلیل آن چیست؟

محمد درویش، کارشناس، فعال و پژوهشگر حوزه محیط زیست در پاسخ به سوالاتی در این باره می گوید که خشکسالی و ترسالی چندان تاثیری در این شرایط نداشته است:

امسال ریزش های آسمانی آذربایجان غربی 18 درصد کمتر از میانگین کشوری بوده است. بارش ها در آذربایجان شرقی 23 درصد کمتر از میانگین بوده و در کردستان 22 درصد کمتر از میانگین در صورتی که امسال میزان بارش های کل کشور 39 درصد کمتر از میانگین بوده است. ما پیش از این به مراتب سال های بدتری هم در حوضه آبریز دریاچه ارومیه داشتیم اما هرگز چنین خشکی در دریاچه وجود نداشته است. از طرف دیگر سال گذشته در حوضه آبریز دریاچه ارومیه ترسالی داشتیم و چند سال قبل از آن هم ترسالی داشتیم اما حتی در زمانی هم که با ترسالی مواجه بودیم، متولیان ستاد دریاچه ارومیه و مسوولان استان نتوانسته اند دریاچه را نجات دهند و در واقع دریاچه چه در زمان ترسالی و چه در زمان خشکسالی؛ هیچ وقت نتوانسته است به شرایط نرمال خود حتی نزدیک شود. نکته مهم اینکه عزم لازم برای احیای دریاچه ارومیه وجود ندارد.

در روزهای گذشته یک بار دیگر تصاویری از روند خشکی دریاچه ارومیه منتشر شد. مدیرکل محیط زیست استان آذربایجان غربی هم گفت که شرایط در این دریاچه بحرانی است ولی یکی از اعضای ستاد احیای دریاچه ارومیه به نوعی این حرف ها را رد کرده و موضوع را به شرایط اقلیمی مرتبط دانسته است. نظر شما در این باره چیست؟ آیا شرایط اقلیمی و خشکسالی حال حاضر تنها دلیل بروز چنین شرایطی در دریاچه ارومیه است؟

وضعیت بارش های آسمانی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه از متوسط کشوری خیلی بهتر بوده است. امسال ریزش های آسمانی آذربایجان غربی 18 درصد کمتر از میانگین کشوری بوده است. بارش ها در آذربایجان شرقی 23 درصد کمتر از میانگین بوده و در کردستان 22 درصد کمتر از میانگین در صورتی که امسال میزان بارش های کل کشور 39 درصد کمتر از میانگین بوده است. ما پیش از این به مراتب سال های بدتری هم در حوضه آبریز دریاچه ارومیه داشتیم اما هرگز چنین خشکی در دریاچه وجود نداشته است. از طرف دیگر سال گذشته در حوضه آبریز دریاچه ارومیه ترسالی داشتیم و چند سال قبل از آن هم ترسالی داشتیم اما حتی در زمانی هم که با ترسالی مواجه بودیم، متولیان ستاد دریاچه ارومیه و مسوولان استان نتوانسته اند دریاچه را نجات دهند و در واقع دریاچه چه در زمان ترسالی و چه در زمان خشکسالی؛ هیچ وقت نتوانسته است به شرایط نرمال خود حتی نزدیک شود. نکته مهم اینکه عزم لازم برای احیای دریاچه ارومیه وجود ندارد. پارسال میانگین بارندگی ها بیشتر بوده است یعنی امسال دریاچه ارومیه نسبت به پارسال 32 درصد و نسبت به میانگین 18 درصد کمتر بارندگی داشته است و این یعنی چه؟

یعنی سال پیش حدود 14 درصد بیشتر از میانگین در حوضه آبریز دریاچه ارومیه بارندگی داشتیم. وقتی که 14 درصد بیشتر بارندگی داریم یا کمتر داریم، دریاچه ارومیه خشک است یعنی چه؟ یعنی باران ببارد و نبارد ما اجازه نمی دهیم یک قطره آب وارد دریاچه شود. آب را پشت سدها نگه می داریم و به توسعه اراضی کشاورزی کمک می کنیم. مساله این است که عزمی برای نجات دریاچه ارومیه وجود ندارد که اقتصاد دریاچه بر مبنای یک اقتصادی که آب محور نیست، تنظیم شود و تا زمانی که افتخارات مدیران استان همچنان به صادرات آب مجازی و صادرات محصولات کشاورزی و سیب و هندوانه است دریاچه احیا نخواهد شد.

عزمی که برای احیای دریاچه ارومیه مورد نیاز است دقیقا باید در چه اقداماتی دیده شود؟

ستاد احیای دریاچه ارومیه در سال های گذشته یک منشور 27 ماده ای صادر کرد و گفت که ما باید در 27 ماده به موفقیت برسیم تا دریاچه احیا شود. اولین ماده این منشور چه بود؟ اینکه ما باید به سمت نکاشت برویم و این یعنی باید توسعه اراضی کشاورزی را متوقف کنیم و به سمت معرفی تولید و معیشت های جایگزین برویم.

همان سال دوم توسعه نکاشت را حذف کردند و گفتند که امکان آن وجود ندارد. گفتیم سدها باید به میزان 3 و 4 دهم میلیارد متر مکعب حق آبه دریاچه را اولویت قرار دهند اما از دولت دوم حسن روحانی، یعنی زمانی که دکتر رضا اردکانیان به عنوان وزیر نیرو انتخاب شد آن را هم ندادند. معلوم است که وقتی حق آبه دریاچه داده نمی شود، بعد از آب شرب، اولویت با حق آبه دریاچه ارومیه نیست و ما آب را به بخش کشاورزی و صنعت می فروشیم و بخش کشاورزی و صنعت را اولویت قرار می دهیم، دریاچه ارومیه احیا نخواهد شد و وقتی هم که دریاچه ارومیه احیا نشود اولین ضربه آن اتفاقا به بخش کشاورزی و صنعت خواهد خورد.

همانطور که شما هم از نکاشت و بحث های مرتبط با کشاورزی گفتید، یکی از مهم ترین مسائل در این زمینه کشاورزی است و از آن مهم تر مجاب کردن کشاورزان در زمینه اشتغال و معیشت است که در آن منشور هم بحث های مرتبط به آن وجود داشت. با توجه به شرایط محلی دریاچه ارومیه، چه مواردی را می توانیم به عنوان معیشت جایگزین کشاورزان و مردم محلی در نظر بگیریم؟

حوضه آبریز دریاچه ارومیه با چندین کشور مرز مشترک دارد یا خیلی به آنها نزدیک است و جمهوری آذریایجان، ارمنستان، نخجوان، ترکیه و سلیمانیه در عراق از جمله این کشورها هستند. این مرزهای مشترک مزیت تجاری خارق العاده ای برای این حوضه فراهم کرده است. میانگین نزولات آسمانی و کیفیت اقلیمی حوضه آبریز دریاچه ارومیه دو و نیم برابر بیشتر از کشور است و مواهب و جذابیت های طبیعی خارق العاده ای هم برای رونق گردشگری طبیعی دارد. همچنین این منطقه از کهن بوم های تاریخی زیادی برخوردار است؛ کلیساهای متعددی در این حوزه وجود دارد و تنوع فرهنگی و قومیتی فوق العاده جذاب آن می توانند از نظر گردشگری مزیت محسوب شوند و تولید پول داشته باشد. با توجه به اینکه غبارآلودگی منطقه با توجه به بارندگی آن کم است، راندمان پنل های خورشیدی در آن بسیار بالاست و انرژی خورشیدی خیلی خوبی در آنجا قابلیت تولید دارد. همچنین منطقه پتانسیل استحصال انرژی گرمایی و بادی را دارد و در این حوزه می تواند حرف های زیادی برای گفتن داشته باشد و مخصوصا با توجه به دانشگاه های خوبی که در تبریز و ارومیه هست در صنایع هایتک، استارتاپ های سبز توان فعالیت های زیادی دارد و اینها مزیت های حوضه آبریز دریاچه ارومیه است که احیای آنها نیاز به خراشیدن بیشتر منابع آبی منطقه را ندارد.

بنابراین آنطور که می گویید، ستاد احیای دریاچه ارومیه در این سال ها نتوانسته است به اهداف خود برسد.

ستاد بعد از دوره اول دوره حسن روحانی و زمانی که عیسی کلانتری رییس سازمان محیط زیست شد شکست خورد. کسی که رییس ستاد احیای دریاچه ارومیه است به قدری مسوولیت سنگینی دارد که نباید مسوولیت دیگری را ب پذیرد و عیسی کلانتری با پذیرفتن مسوولیت این سازمان و رودربایستی که با بقیه همکاران خود در کابینه داشت، عملا به وظایف خود نتوانست عمل کند. در دوره ابراهیم رییسی ضربه کاری وارد شد و ستاد را به استاندار آذربایجان غربی سپردند. آذربایجان غربی خود به دنبال صادرات محصولات کشاورزی، توسعه کشاورزی و توسعه پول است و اصلا برایش مهم نیست که دریاچه ارومیه خشک شود یا نشود بعد مدیریت آن را به دست همان سیستم می سپارید؟ معلوم است که در این شرایط تضاد منافع پیدا می کند بنابراین دریاچه ارومیه عملا در دوران سه ساله ابراهیم رییسی متاسفانه به بدترین وضعیت ممکن دچار شد الان در دوره آقای پزشکیان هم همچنان رییس این ستاد استاندار است و ما در این یک سال هیچ تحول و عزم جدی برای احیای دریاچه ارومیه به رغم حرف های قشنگ نمی بینیم. رییس ستاد احیای دریاچه ارومیه باید یک شخصیت مقتدر و قدرتمند باشد نه اینکه استاندار یکی از استان ها را به عنوان رییس ستاد دریاچه ارومیه انتخاب کنند. رییس ستاد احیای دریاچه ارومیه باید یک نفر در حد وزیر یا معاون رییس جمهور باشد.

یکی از اعضای ستاد احیا در روزهای گذشته اعلام کرد که تأمین و انتقال بخشی از حقابه دریاچه از طریق سد کانی سیب و سایر منابع، نشان دهنده عزم جدی برای حفظ دریاچه است. آیا آنطور که گفته می شود این سد در تامین منابع آبی موثر است؟

جالب است که در بوق و کرنا گفته شد که آب را از طریق سد کانی سیب به دریاچه منتقل کردیم اما متاسفانه هیچ آماری از اینکه تاکنون چه مقدار آب از این طریق وارد دریاچه ارومیه شده است منتشر نشده است اما گزارش های متعددی وجود دارد که آب در مسیر رسیدن به دریاچه ارومیه با موتور پمپ هایی که کشاورزان می گذارند برداشت می شود و باز به توسعه کشاورزی در اطراف دریاچه منجر می شود. به صورت علنی موتور پمپ گذاشته اند و برای توسعه کشاورزی، آب را از کانال کانی سیب برداشت می کنند.