با توجه به درگیری های اخیر اسراییل در خاورمیانه، بالخص حملات وی به ایران و سوریه، تحلیلگری استراتژی وی را زمین سوخته نام گذاری می کند. در این خصوص، نصرت الله تاجیک، دیپلمات بازنشسته و استاندار پیشین، در یادداشتی در روزنامه اعتماد نوشت:

بعد از سرنگونی رژیم اسد، اسراییل نشان داد مشکلش نه با حکومت سوریه بلکه با کشور سوریه است. نحوه رقابت و مخالفت اسراییل با ترکیه و ایران در سوریه متفاوت است! در مورد ترکیه بحث رقابت برای حوزه نفوذ است، اما با ایران بحث هویتی و وجودی است. میزان و عمق حوزه نفوذ ترکیه و اسراییل در سوریه یکسان نیست و متفاوت است که در ‎سویدا خود را نشان داد و باعث ایجاد وضعیت شکننده ای در سوریه شده که می تواند مقدمه گسیختگی منجر به تجزیه در سوریه گردد! آن هم در زمانی که این کشور شاهد فقدان دو عامل تاریخی حفظ تمامیت ارضی اش یعنی مشت آهنین داخلی و متحد بزرگ خارجی است! در میان کشورهای خاورمیانه، سوریه یکی از قدیمی ترین، پیچیده ترین ساختارهای سیاسی، اجتماعی و ژئوپلیتیکی را دارد.

این پیچیدگی نه تنها ناشی از وضعیت سیاسی و حکمرانی است، بلکه حتی نحوه قرارگیری عوارض طبیعی مانند کوه و دشت نیز در طول تاریخ تبعات سیاسی و اجتماعی قابل توجهی برای این کشور به جا گذاشته اند. سوریه کشوری است با بالاترین تنوع نژادی، قبیله ای و مذهبی در منطقه. در پنج دهه گذشته، به دلیل حکومت متمرکز حزب بعث و اعمال فشار به جای تقسیم قدرت از مسیر دموکراتیک، با سرپوش گذاری سیاسی روی شکاف های اجتماعی و قومی آن انرژی گریز از مرکز متراکم شده است. اکنون، با کنار رفتن آن فشارها و فروپاشی نسبی ساختار متمرکز، طبیعی است که انرژی انباشته شده در جامعه آزاد شود و شکاف های اجتماعی و هویتی، خود را به گونه ای احتمالا انفجاری و تخریبی همراه با خشونت بروز دهند.

از این منظر، جهش ها و درگیری های کنونی در سوریه چندان هم غیرمنتظره نیستند و قابل پیش بینی بودند. بنابراین برای تحلیل وضعیت سوریه اعم از سیاسی، اجتماعی و امنیتی باید آن را در سه سطح بررسی کرد: سطح ملی (داخلی)، سطح منطقه ای و سطح بین المللی. در سطح ملی، پیش تر به برخی نکات اشاره شد، اما بررسی دقیق تر نیازمند واکاوی عمیق گسل های اجتماعی و قومی است که جامعه سوریه در درون آنها زیست می کند. این تحلیل مستلزم پژوهش های میدانی و کتابخانه ای گسترده است تا تصویری جامع و دقیق از زیست سیاسی و اجتماعی مردم سوریه و نیازها و دغدغه های آنان به دست آید.

در سطح منطقه ای، آنچه بیش از هر چیز به چشم می خورد، رقابت بازیگران منطقه ای مانند ترکیه و اسراییل است. اسراییل درصدد تضعیف همسایگان خود با استراتژی زمین سوخته است و علاقه ای به همسایگی با ترکیه عضو ناتو ندارد! در این میان، سیاست خارجی ترکیه در قبال خاورمیانه با فقدان ژرف نگری و همه جانبه نگری مواجه است. اقدامات شتاب زده و مقطعی آنکارا، بدون توجه به تبعات بلندمدت، عملا فرصت هایی را برای سوءاستفاده اسراییل فراهم کرده است. وضعیت نزار کنونی سوریه! نانی است که اردوغان و هاکان فیدان در سفره کشورهای اسلامی، دنیای عرب و کشورهای منطقه گذاشتند! که شرم آور است! یک اشتباه استراتژیک یا خوش خدمتی پیمانکارانه برای رقابت با ایران ولی بدون شناخت و تبعات آن! حساسیت اسراییل به ترکیه از جهاتی خیلی کمتر از حساسیتش به ایران نیست! بعد از سرنگونی رژیم اسد، اسراییل نشان داد مشکلش نه با حکومت سوریه بلکه با کشور سوریه است.

نحوه رقابت اسراییل با ترکیه و ایران متفاوت است! درمورد ترکیه بحث رقابت برای حوزه نفوذ است، اما با ایران بحث هویتی و وجودی است. میزان و عمق حوزه نفوذ ترکیه و اسراییل در سوریه متفاوت است که در ‎سویدا خود را نشان داد که باعث ایجاد وضعیت شکننده ای در سوریه شود که مقدمه گسیختگی منجر به تجزیه در سوریه گردد! آن هم در زمانی که این کشور شاهد فقدان دو عامل تاریخی حفظ تمامیت ارضی اش یعنی مشت آهنین داخلی و متحد بزرگ خارجی است! نتیجه این روند آن شده که امروز اسراییل به مهم ترین و شاید تنها بازیگر تاثیرگذار در صحنه سوریه بدل شده است.

سیاست اسراییل برای امنیت حداکثری، تضعیف و تجزیه همسایگان، باقی گذاشتن زمین های سوخته و تبدیل واحدهای جغرافیایی بزرگ به واحدهای کوچک و کنترل پذیر. در این بستر، برخی احتمال مواجهه مستقیم ترکیه و اسراییل در خاک سوریه را مطرح کرده اند، اما بیشتر تحلیلگران این سناریو را بعید می دانند. علت این است که سیاست خارجی ترکیه-به ویژه مواضع شخص رجب طیب اردوغان- دارای ثبات، تداوم و راهبرد مشخصی نیست.

مواضع آنکارا به طور دایم در حال تغییرند و بیشتر مبتنی بر تاکتیک های مقطعی اند تا یک راهبرد جامع و باثبات. این تغییرپذیری و بندبازی سیاسی، احتمال تقابل ترکیه با اسراییل را به شدت کاهش می دهد. در سطح بین المللی نیز اهداف امریکا در سوریه حمایت کامل از اسراییل و در بسیاری از موارد با سیاست های روسیه و چین همخوانی ندارد. در نتیجه، سوریه نه فقط میدان درگیری های داخلی، بلکه صحنه رقابت قدرت های جهانی با منافع و اولویت های متضاد است. آنچه در سویدا شاهد بودیم، در واقع آغاز فعال شدن گسل های قومیتی در سوریه است.

دلیل این امر به ماهیت تحولات سیاسی اخیر این کشور بازمی گردد. به طور مشخص، می توان گفت آنچه در سوریه در سرنگونی رژیم اسد رخ داد، تحولی درون زا برای آزادی و ایجاد جامعه ای دموکراتیک نبود. قدرت های خارجی، از جمله ایالات متحده امریکا، اسراییل، ترکیه و برخی کشورهای عربی، به منظور محو بازدارندگی خاورمیانه ای ایران، در روند تحولات سیاسی و به ویژه در فرآیند تقسیم قدرت پس از رخدادهای سال گذشته، نقش تعیین کننده ای ایفا کردند. این نقش ها سازنده نبوده بلکه تخریبی هم بوده! در حقیقت، نمی توان تحولات سوریه را به مثابه یک زایش سیاسی طبیعی تحلیل کرد.

این تحولات بیشتر واکنشی اجتماعی بودند به مجموعه ای از تصمیمات سیاسی تحمیل شده حکومت در کنار امن کردن جبهه شمالی اسراییل که فاقد بنیان های بومی و درونی بودند. در چنین شرایطی، تقسیم قدرت به درستی و به طور متوازن انجام نگرفته است. اقلیت های قومی و مذهبی از جمله کردها، علوی ها و سایر گروه های قومی در ساختار قدرت سیاسی، مدیریت اجتماعی و نهادهای حکومتی جایگاه متناسب و واقعی خود را نیافته اند. آنها یا از قدرت محروم شده اند یا سهم شان با واقعیت های اجتماعی و جمعیتی همخوانی ندارد. همین مساله باعث شده تا، آن گونه که پیش تر هم اشاره شد، شکاف های اجتماعی و قومی ای که سال ها سرکوب یا پنهان شده بودند، اکنون به سطح بیایند و به نوعی به دمل چرکینی تبدیل شوند که سر باز کرده اند.

تجربه سویدا نمودی از همین وضعیت است؛ یعنی سرریز شدن نارضایتی های انباشته، در قالب درگیری های اجتماعی و مطالبات هویتی. همان گونه که پیش تر اشاره شد، تحولات سوریه را نمی توان یک زایش طبیعی دانست؛ آنچه در این کشور رخ داد، در واقع نوعی سزارین سیاسی اجتماعی بود. از این منظر، به باور من، آقای احمد الشرع را می توان نماد یک کاتالیزور دوران تخریب دانست. سوریه برای نیل به ثبات و آرامش، بی تردید مسیر دشوار و درازی در پیش خواهد داشت. در این میان، بازیگران خارجی همچون امریکا و اسراییل نقش جدی در شکل دهی به تحولات سوریه ایفا کرده اند و همچنان عناصر جدیدی از اهداف آنان در صحنه سوریه و در غیاب مردم رخ می نماید.

از همین رو بعید به نظر می رسد که حوادث سویدا به دلیل اهداف اسراییل به این زودی پایان یابد و هر گونه آتش بس نیز شعله زیر خاکستر است! اسراییل در سال های گذشته سابقه ای روشن از تلاش برای نزدیک کردن اقلیت ها و جوامع قومی سوریه به خود داشته است. این سیاست در جهت تضعیف دولت مرکزی و دامن زدن به روندهای جدایی طلبانه طراحی شده است. در واقع، شعله های تمایل به جدایی از دولت مرکزی در میان برخی اقلیت ها، با تغذیه و هدایت اسراییل همواره روشن و فعال نگاه داشته شده است.

در مورد سویدا، به ویژه باتوجه به حضور گسترده دروزی ها در این منطقه و ویژگی های سیاسی اجتماعی و تاریخی این جمعیت سه درصدی در سوریه، باید به اهداف مشخص اسراییل برای ایجاد منطقه حائل توجه کرد. راهبرد اسراییل در این سال ها بر این اصل استوار بوده که اطراف سرزمینش را با گروه ها و اقوامی که احساس نزدیکی بیشتری به آن دارند، محصور کند. این خط مشی از همان آغاز موجودیت اسراییل، به دلیل درگیری عربی اسراییلی، به ویژه در تعامل با اقلیت های غیرعرب در خاورمیانه، دنبال شده است.

نتیجه این رویکرد، شکل گیری ارتباطات عمیق و پنهان میان تل آویو و برخی جوامع قومی و مذهبی در سوریه است. اکنون این جوامع در موقعیتی قرار دارند که می توانند به نیابت از اسراییل، نقش آفرینی امنیتی و سیاسی داشته باشند. از منظر من، مهم ترین مساله در حال حاضر، ناتوانی در طراحی یک چارچوب پایدار برای مدیریت تعارض در سوریه است. مدیریت تعارض نه تنها یک روند علمی، بلکه نیازمند مرحله بندی دقیق، مشارکت همگانی و نیت واقعی برای سازش است.

در حال حاضر، حتی اگر آرامشی نسبی نیز به وجود آید، این آرامش بر بستری از خاکستر است و شعله ور شدن دوباره تنش ها در هر لحظه ممکن خواهد بود. در این میان، نمی توان از نقش گروه های تندروی حامی دولت مرکزی از جمله جبهه النصره در این تنش ها غافل ماند. این گروه ها نیز بخشی از پازل پیچیده تنش در سطح ملی هستند و می توانند هر لحظه بر بحران دامن بزنند، اما در کنار این عوامل داخلی، باید به کنش و واکنش بازیگران خارجی نیز توجه کرد. در صورتی که تنش ها کاهش یابد و به سمت تثبیت برود، بازیگرانی هستند که به دنبال استمرار این ثبات خواهند بود. در این میان، یکی از بازیگران که علاقه مند به ثبات و حکومت قوی در سوریه نیست، اسراییل است. امریکا نیز معمولا در چنین مواردی از سیاست های اسراییل حمایت می کند.