جنگ اژدهای هفت سر است. هر سرش را که نشانه بروی، سر دیگر با منظری کریه تر و ترسناک تر چشم در چشمت می دوزد؛ چشمانی وحشی و بی رحم. جنگ هزارتو دارد و در هر هزار تویش یک اژدهای هفت سر. آنان که شعله جنگ را می افروزند، اما گویی هرگز داستان اژدهای هفت سر را نخوانده اند و نشنیده اند که اگر خوانده بودند و شنیده بودند، می دانستند رفتن به آوردگاه این اژدهای بی رحم، تن و جانی می خواهد از فولاد آب دیده. جنگ تنها میدان زورآزمایی تیر و تفنگ و ترکش ها نیست.

به گزارش اعتماد، جنگ که شعله می کشد، در لایه های پنهانش از میان زندگی هایی هل من مبارز می طلبد که اساسا صاحبان آن زندگی ها هر روز و هر لحظه در صحنه نبردند؛ نبردی برای بقا در دل بحران. جنگ لایه های پنهان دارد؛ چه 12 روز باشد چه 8 سال و چه زندگی هایی که زیر سنگینی این لایه ها یا به چشم نمی آیند یا کمتر دیده می شوند؛ داستان هایی واقعی که واژه ها گاه فراموش می کنند روایتشان را.

داستان پریا یکی از این روایت هاست؛ زن مبتلا به سی پی با یک چشم نابینا و چشم دیگری که تنها یک دهم بینایی دارد. پریا اما شخصیتی دارد مستقل و متکی به نفس. این را خیلی زود از رفتارش می توان دریافت؛ وقتی می بینی تنها زندگی می کند و با جسمی که مدام بر ویلچر نشسته، تقریبا تمام کارهای شخصی اش را خودش انجام می دهد، حتی اگر در مقایسه با افراد عادی کارهایش چند روز زمان بیشتری لازم داشته باشد. پریا در جنگ 12 روزه در منطقه 3 تهران، در آپارتمان پدری اش تنها می ماند تا روزی که هشدار تخلیه این منطقه می رسد. از آن روزها چنین می گوید: شب اول در آشپزخانه بودم که صدای انفجارها را شنیدم. اول گمان کردم رعد وبرق است، اما بعد متوجه شدم که انفجار است. اولین کاری که کردم، این بود که به سرعت خودم را به گوشه ای از خانه رساندم که شیشه نداشته باشد. نگران بودم که شیشه ها بریزند و خرده هایش به چشمم برود. برای همین همان طور که روی ویلچر بودم، سرم را میان دست هایم پنهان کردم تا دست کم بتوانم از چشم هایم مراقبت کنم. پریا، کارشناس ادبیات فارسی است. کتابی هم در حوزه کودکان دارد.

شاید به همین دلیل است که بسیار شیوا و روان حرف می زند: واقعیت این است که در چنین شرایطی نمی توان از دیگران انتظار چندانی داشت، چون همه نگران جان خودشان هستند و این کاملا طبیعی است. مادر من در یکی از شهرهای شمالی زندگی می کنند و در آن چند روز که من تهران بودم مدام نگرانم بودند. همین طور خواهرم، ولی من نمی توانستم به منزل خواهرم بروم، چون ساختمان شان سی پله دارد و آسانسور هم ندارد. خواهرم گریه می کرد و نگران وضعیت من بود، ولی نه او نه من چاره ای برای آن اوضاع بحرانی نداشتیم. بنابراین ترجیح دادم در منزل خودمان بمانم و زحمتی برای کسی نداشته باشم. برایم سخت بود به منزل مادرم بروم، چون آشپزخانه اش دو تا پله دارد و من برای آب خوردن هم مجبور می شوم به ایشان زحمت بدهم. پریا اما بعد از چند روز ناچار می شود خانه را با همه تعلق خاطرش بگذارد و با ساکی از وسایل ضروری راهی شمال شود: خیلی سخت بود، خیلی... این چند کلمه را که می گوید بغض می کند و چشمانش از اشک خیس می شود. آنچه بیش از ذات جنگ پریا را آزرده، حس تحقیری بوده که از سوی برخی اطرافیان نه چندان نزدیک به او تحمیل شده: وقتی چیزی وجود ندارد، شما نمی توانید موجودش کنید. من توان راه رفتن ندارم، بینایی کاملی هم ندارم، پس چگونه می توانم در هنگام بحران و خطر بدوم؟! اگر می توانستم که ویلچرنشین نبودم. اما دیگران از من انتظار داشتند مثل یک فرد عادی و سالم رفتار کنم و برخوردهایی می کردند که شدیدا تحقیر می شدم. در واقع جنگ مرا تحقیر کرد و به روحم زخم زد؛ زخمی که هنوز هم ترمیم نشده است. دلخوشی من در آن چند روز که تنها بودم، محبت خانواده و دوستانم بود که مدام جویای حالم بودند.

پریا جنگ ایران و عراق را هم به خاطر دارد: مرحوم پدرم هر بار که حمله می شد مرا روی دوشش می گذاشت و به جایی امن می برد. در آن 12 روز جای خالی اش را بیشتر از همیشه حس کردم. و از میان اشک هایش ادامه می دهد: از خدا خواستم اگر قرار است اتفاقی برای خانه ام بیفتد، برای من هم بیفتد. من توان از دست دادن این خانه را که خیلی دوستش دارم، ندارم. حتی نمی توانم دوری از ویلچرهایم را تحمل کنم، این دو ویلچر فرزندان من هستند و من با آنها زندگی می کنم. پریا با همه استقلال ذاتی اش، اما پنهان نمی کند که گاهی هم نیاز به کمک دارد.

مثل این روزها که باتری ویلچر برقی اش سوخته و نمی داند چطور باید برای تعمیرش اقدام کند: این ویلچر را تازه خریده ام، به سختی و با زحمت. وقتی می خواستم به شمال بروم دلم نمی آمد آن را در خانه بگذارم و بروم. آخر یکی از این ویلچرها، دخترم است و آن یکی، پسرم. این را با خنده ای شیرین می گوید و ادامه می دهد: ولی همان روزی که رسیدم شمال، ویلچرم سوخت و انگار بخشی از قلبم از جا کنده شد. وقتی برگشتم تهران با سامانه معلولان و جانبازان شهرداری تماس گرفتم و خواهش کردم راننده ای بیاید و ویلچر مرا به تعمیرگاه تحویل بدهد تا برای برگرداندنش راهی پیدا کنم، اما جواب دادند که راننده نمی تواند مسوولیت ویلچر شما را بپذیرد! این در حالی است که در کشورهای دنیا امکانات ویژه ای برای کم توانان وجود دارد که اساسا این افراد نیازی ندارند که خودشان دنبال تجهیز یا تعمیر وسایل شان باشند.

پریا از روزی که به تهران برگشته تنها دو شب توانسته در تختش در اتاق بخوابد و بقیه شب ها را روی مبل در سالن پذیرایی سر کرده که مبادا حمله ای صورت بگیرد و شیشه های شکسته به چشمانش آسیب برساند. او همچنان مشغول مرتب کردن وسایل سفرش است: راستش بخشی از داروها و لباس هایم را گذاشتم پیش مادرم که اگر دوباره جنگ شد و مجبور شدم خانه را ترک کنم کمتر مشکل داشته باشم. هنوز هم نتوانسته ام همه وسایل را سر جایشان بچینم و فعلا همچنان جنگ زده هستم. این را می گوید و می خندد. چهره اش با خنده زیباست و کاش این زیبایی را آتش هیچ جنگی نسوزاند!

در گوشه ای از حاشیه شهر تهران، در منطقه حسن آباد فشافویه، معین و متین، دوقلوهای 19 ساله با اوتیسم شدید و معلولیت ذهنی در کنار سه خواهر و برادر و پدر و مادرشان آن 12 روز را در هول و ولا سر کردند. سعیده مادر خانواده که از اتباع مجاز هستند، آرزو می کند هیچ جنگی هیچ جای دنیا دل مردمان را نلرزاند: خدا نکند آن روزها دوباره تکرار شود. هرچند اطراف ما به اندازه مناطق داخل تهران مورد حمله نبود، اما دلهره و ترس آن روزها هنوز هم با ماست. معین و متین به دلیل شرایط خاصشان درک کاملی از محیط ندارند و روزهای اول چندان متوجه اتفاق ها نمی شدند. اما روزی که پالایشگاه ری هدف حمله قرار گرفت، من سراسیمه سراغ دوقلوها رفتم و دیدم انگشتان شان را در گوش هایشان فرو برده اند و در خودشان مچاله شده اند.

دوقلوها داروهایی مصرف می کنند که تاخیر در مصرف شان حال شان را بدتر می کند: اگر دو، سه روز داروهای بچه ها را ندهم حال شان بد می شود و شروع می کنند به خودزنی و آسیب رساندن به خودشان. آن روزها همه نگرانی ام این بود که نکند داروهایشان تمام شود و نتوانیم برایشان به موقع تهیه کنیم. گرانی خدمات درمانی این بچه ها از یک طرف، دست خالی ما از یک طرف و دلهره تمام شدن داروها هم از طرفی دیگر فشار روانی زیادی به من و همسرم وارد می کرد.

معین و متین که دچار معلولیت ذهنی هم هستند، به دلیل عدم کنترل ادرار ناچار به استفاده از پوشک هستند. سعیده می گوید: بسیاری از اطرافیان ما برای چند روز هم که شده از خانه هایشان خارج شدند، اما من به دلیل نیاز مداوم به آب برای تمیز کردن دوقلوها نمی توانستم پایم را از خانه بیرون بگذارم. این در حالی است که سعیده و همسرش در همه آن روزها همزمان نگران پسر بزرگ ترشان که دانشجوی مهندسی است و دو دختر دبستانی شان بودند که مبادا در اثنای جنگ آسیب ببینند. در آن روزها سعیده و خانواده اش نه از بهزیستی خدماتی دریافت کردند نه از انجمن های مردم نهاد مرتبط: با توجه به اینکه اتباع هستیم، امکاناتی به ما تعلق نمی گیرد، ولی خدا خیر بدهد به یکی، دو خانواده خیر ایرانی که در مسیر درمان پسرانم کمک حال ما هستند. سعیده و خانواده اش شب ها چشم به آسمان و گوش به زنگ می خوابند تا مبادا آن 12 روز سیاه تکرار شود.

هنگام تولد کم بینا بود. رفته رفته قدرت بینایی را از دست داد و حالا جهان مقابل چشمانش تنها یک رنگ دارد؛ سیاه. هستی؛ دختر جوان 27 ساله، البته که تسلیم سیاهی نشده و با هنرش رنگ را به زندگی دیگران هدیه می دهد، هرچند خودش بی نصیب است از چشیدن لذت رنگ های هنرش. هستی ظروف سفالی می سازد و دنیایش با خاک و گل و گرمای کوره تعریف شده: تا پیش از آن 12 روز سیاه، تصوری از مواجهه با چنان بحرانی نداشتم. اولین شب که حمله ها شروع شد، گیج بودم و سر در گم. برای لحظاتی قدرت جهت یابی را از دست داده بودم و نمی دانستم از کدام سمت باید به طرف در اتاق بروم. بعد از مدت کوتاهی خواهرم وارد اتاق شد و به کمک او از اتاق بیرون رفتم. هستی هیچ گاه اهل تسلیم نبوده، اما بختک شوم جنگ با تمام قوا سعی کرده است او را از پای درآورد: دو روز اول همچنان مات و مبهوت بودم از آنچه اتفاق افتاده بود. باورم نمی شد طرف از دو هزار کیلومتر آن طرف تر از مرزهای ما جرات کرده باشد به حریم این خاک حمله کند. سوال های زیادی در سرم بود. دلم می خواست می توانستم چهره کشته شدگان را ببینم. در ذهنم تصاویری گنگ و مبهم از صورت آنها که زیر آوارها مانده بودند، می ساختم و با آن صورتک های خیالی همدردی می کردم.

هستی و خانواده اش آن 12 روز را در تهران ماندند، مثل خیلی های دیگر: به گمانم روز سوم بود که پدرم ما را قانع کرد از تهران خارج شویم. می دانستم دلیل اصلی اصرارش وضعیت من است. نگران بود نتوانم به موقع خودم را جمع وجور کنم و آسیب ببینم. برای اینکه خانواده دچار اضطراب مضاعف نشود، اولین نفر بودم که با تصمیم پدرم موافقت کردم. در حالی که دلم پیش کارگاه کوچکم بود و سفال های ناتمامی که در صف ساخت منتظر بودند. نهایتا بار سفر بستیم و خانه را با همه دلبستگی هایش تنها گذاشتیم. اما این دوری فقط چند ساعت طول کشید، چون در چنان ترافیک سنگینی ماندیم که پدر و مادرم عطای خروج از تهران را به لقایش بخشیدند و به خانه برگشتیم.

هستی روزهای بعد را بیشتر در کارگاهش می گذراند و سرش را به هنرش گرم می کند: برای فرار از افکار تلخ، سرم را به کار گرم کرده بودم. بیشتر ساعت ها را در کارگاه می گذراندم و داشتم به شرایط عادت می کردم که ظهر روز آخر جنگ، سیاهی روزگار برایم مفهوم دیگری پیدا کرد.

انفجارهای پشت هم، لرزش شدید خانه، خرد شدن شیشه ها و فریادهای اعضای خانواده و همسایگان، آخرین تصاویر و صداهایی است که در ذهن هستی ثبت شده است: به سختی عصایم را از بین خرده شیشه ها پیدا کردم و از کارگاه بیرون آمدم. زیر پایم پر از خرده شیشه بود که چند قدم به چند قدم به پایم فرو می رفت و من گرمای خون را حس می کردم. همه چیز در عرض چند دقیقه اتفاق افتاد. فقط یادم می آید با صورت به جسمی سخت برخورد کردم و بی هوش شدم.

هستی هنگام خروج از محوطه کارگاهی خانه، به چارچوب پنجره ای که بر اثر موج انفجار کنده شده بود، برخورد می کند و بر اثر شدت ضربه از هوش می رود. او تا اینجا را به خاطر دارد و بقیه را اعضای خانواده برایش تعریف کرده اند که با چه دلهره و اضطرابی تن زخمی و بی هوشش را از معرکه خرده شیشه ها بیرون کشیده و به مداوایش پرداخته اند.

هستی می گوید: بعد از آن 12 روز، سیاهی برایم معنایی دیگر پیدا کرده است. جنگ سیاه ترین تصویر حک شده در ذهن من است.

30 ساله است و تنها پسر خانه. صرع دارد و معلولیت جسمی. پدرش در یک سوپرمارکت همراه با شریکش کار می کند. آن 12 روز کذایی مرتضی به همراه پدر و مادرش در خانه شان در شرق تهران می مانند. خودش اهل حرف زدن نیست. به گفته مادرش دوست ندارد راجع به آن روزها چیزی بگوید یا بشنود: از آن موقع مرتضی گوشه گیرتر و ساکت تر شده است. اگر تصادفا صدایی بیاید یا کسی حرفی از آن روزها بزند، دچار حمله صرع می شود، اما نه با شدت آن روزها.

یکی از شب های جنگ که شرق تهران هدف حمله دشمن قرار می گیرد، با شدت گرفتن صدای انفجارها حال مرتضی وخیم می شود و حمله هایش شدیدتر. مادرش این گونه روایت می کند: در خانه با مرتضی تنها بودم. پدرش هنوز سر کار بود. حمله ها که شروع شد و شدت گرفت، نگران پسرم شدم. به سرعت به اتاقش رفتم که کنارش باشم. اما هر چه کردم نتوانستم در را باز کنم. مرتضی پشت در افتاده بود و من زورم نمی رسید در را باز کنم. به خدا التماس می کردم به من قدرتی بدهد که بتوانم پسرم را از آن وضعیت نجات بدهم. نهایتا نمی دانم چطور توانستم در را باز کنم و داخل اتاق شوم. کلام مادر مرتضی به اینجا که می رسد آشکارا دستان و چانه اش به لرزه می افتد و بغضش می ترکد: خدا نصیب هیچ کس نکند. نمی دانید چه حالی شدم وقتی دیدم مرتضی خودش را لای پتو پیچیده و صدایی شبیه خرناس از گلویش خارج می شود. تا خفگی فقط چند ثانیه مانده بود. با هر سختی و زحمتی بود تمام توانم را جمع کردم و پتو را از دورش باز کردم. پسرم یک قدم با مرگ فاصله داشت...

جنگ حالا ظاهرا پایان یافته است؛ اما ترکش هایش زندگی ها را چندپاره کرده و روان ها را ویران و در این میان آنچه می ماند روایت شاهدان آن 12 روز خاکستری است که به یقین چه بسیارشان هرگز فرصتی برای روایت نیابند. آنان راویان بی ادعای شوکران جنگی هستند که طراحانش سرمست از نقطه زنی بر دروغی بزرگ پای می فشردند: ما با مردم عادی کاری نداریم.

دکتر نرگس نیکخواه، عضو هیات مدیره جامعه نابینایان و کم بینایان کاشان که خودش هم نابیناست،از وضعیت جامعه کم توانان در شرایط بحرانی می گوید: در چنین شرایطی فرد باید از دو جنبه خودش را آماده کند، یکی تقویت رابطه اش با سایر افراد و دیگری مدیریت شرایط به لحاظ روحی و روانی. در این جنگ 12 روزه باتوجه به اینکه اتفاقی ناگهانی و غیرمنتظره بود، عملا آموزش خاصی به جامعه کم توانان ازجمله افراد نابینا و کم بینا داده نشده بود. اما همین اتفاق زنهاری بود برای اینکه متولیان امور جامعه کم توانان برای آموزش این قشر تدبیری اتخاذ کنند. از طرفی باید به این نکته هم توجه داشت که همه این آموزش ها صرفا توسط فرد کم توان استفاده نمی شود و بخشی از آنها هم مورد استفاده اطرافیان است.افراد نابینا و کم بینا که جامعه هدف ما هستند در چنین شرایطی با دشواری های زیادی مواجهند؛ صدا بسیار اذیت شان می کند و در تحرک و جابه جایی دچار مشکل می شوند.

باتوجه به اینکه این افراد نسبت به صدا حساس ترند و جهت یابی شان بیشتر از طریق دنبال کردن صدا انجام می شود، در میان آن حجم از صداهای شدید علاوه بر ترس و اضطراب، جهت یابی شان هم دچار اختلال می شد و حتی با عصا هم نمی توانستند مسیر مناسب را پیدا و دنبال کنند. این موارد در کنار آگاهی کم، سبب شده بود که افراد نابینا و کم بینا عمدتا وابسته باشند به اطرافیان و توضیحات آنها و از آنجا که خودشان قادر به دیدن تصاویر نیستند، فهم شان از اوضاع متکی می شود به توصیفات دیگران که نتیجه آن هم بزرگنمایی یا کوچک نمایی حادثه و به طور کلی فاصله داشتن از فضای حقیقی خواهد بود.مجموعه ما در آن چند روز تلاش کرد به افراد تحت پوشش درباره شرایط پیش آمده و تازگی آن توضیح بدهد و از ایشان بخواهد پیوندهایشان را با اطرافیان حفظ و به آنان اعتماد کنند.

همچنین تاکید داشتیم با پرهیز از گسستگی با جامعه اطراف، مانع ایجاد ترس و وحشت مضاعف در درون خودشان بشوند.در ارتباط هایی که با خانواده های بچه های نابینا و کم بینا داشتیم، مدام تاکید می کردیم که مراقب آرامش خودشان و بچه هایشان باشند، اطلاعات کافی و صحیح را در اختیار آنان بگذارند و از ایجاد نگرانی هایی که می توانست چندان واقعی نباشد جلوگیری کنند.امیدوارم این تجربه تکرار نشود، ولی به هرحال زنگ خطری بود برای اینکه انجمن هایی با شرایط مشابه، باید به آگاهی بخشی و مدیریت بحران متناسب با شرایط جامعه هدف شان فکر کنند، برای این اهداف برنامه ریزی کرده و آن را اجرا کنند. ما قبلا برنامه های آموزشی در برخی حوزه ها از جمله آتش نشانی داشتیم اما این بار تجربه بسیار متفاوت، تلخ و سختی بود که لزوم تدوین دستورالعمل های آموزشی مناسب و دقیق از سوی انجمن های مردم نهاد و نیز سازمان بهزیستی در جایگاه یک نهاد بالادستی را بیشتر از گذشته نمایان کرد.