فرارو- سلاح های غیرمتعارف از هسته ای و شیمیایی گرفته تا بیولوژیک و سایبری همواره جایگاهی تعیین کننده در معادلات روابط بین الملل و راهبردهای امنیت ملی کشورها داشته اند. این تسلیحات نه تنها توان دگرگون سازی میدان نبرد و وارد آوردن خسارات گسترده را دارند، بلکه توازن قوا را به کلی بازتعریف کرده و نقش بازدارندگی کشورها را تقویت می کنند. در نظم جهانی آشفته و بی ثبات امروز که هیچ نهاد مرکزی الزام آوری برای اجرای قواعد وجود ندارد، این سلاح ها به ابزارهای حیاتی دولت ها برای بقا و مهار دشمنان تبدیل شده اند.

به نقل از الجزیره، رشد شتابان فناوری، تشدید تنش های منطقه ای و فرسایش اعتماد به سازوکارهای کنترل تسلیحات، مدیریت این معمای پیچیده را بیش از هر زمان دشوار کرده است. در این میان، جنگ اخیر میان تهران و تل آویو یکی از پرابهام ترین و پیچیده ترین نبردهای معاصر خاورمیانه، نمونه ای شاخص برای بررسی نقش و جایگاه سلاح های غیرمتعارف در آینده منازعات منطقه ای است.

سلاح های غیرمتعارف به آن دسته از تسلیحاتی اطلاق می شود که به لحاظ قدرت تخریب یا دامنه تأثیرگذاری بر جامعه و محیط زیست، ماهیتی متفاوت از سلاح های متعارف دارند؛ نمونه هایی همچون سلاح های هسته ای، شیمیایی، بیولوژیک و سایبری. در مقابل، سلاح های ممنوعه آن دسته ای هستند که تولید، انباشت یا به کارگیری شان طبق معاهدات بین المللی همچون کنوانسیون منع سلاح های شیمیایی (CWC) و کنوانسیون منع سلاح های بیولوژیک (BWC) ممنوع اعلام شده است.

هرچند برخی سلاح های غیرمتعارف مانند شیمیایی و بیولوژیک مشمول این ممنوعیت ها هستند، اما سلاح های سایبری به دلیل ماهیت نوظهور و نبود چارچوب حقوقی فراگیر، همچنان خارج از نظام کنترل جامع بین المللی قرار دارند. این تمایز، در تحلیل تقابل ایران و اسراییل اهمیت اساسی دارد؛ چراکه دشواری های نظارت و راستی آزمایی در حوزه تسلیحات غیرمتعارف به ویژه جنگ افزارهای سایبری چالش های تازه و پیچیده ای برای نظام جهانی کنترل تسلیحات ایجاد کرده است.

سلاح های غیرمتعارف نقشی کلیدی در راهبردهای نظامی و دیپلماتیک کشورها ایفا می کنند و به شکل قابل توجهی بر امنیت ملی و نظم بین المللی اثر می گذارند. این گروه شامل سلاح های هسته ای، شیمیایی، بیولوژیک و سایبری است که هرکدام ویژگی ها و کارکردهای منحصر به فرد خود را دارند:

سلاح های هسته ای: این تسلیحات، ستون فقرات بازدارندگی استراتژیک به شمار می روند و به دولت ها امکان می دهند در برابر تهدیدات وجودی، تضمین بقا پیدا کنند. معادلاتی چون توازن وحشت یا بازدارندگی متقابل، به خوبی گویای جایگاه راهبردی سلاح های هسته ای در حفظ توازن قوا در جهان امروز است.

سلاح های شیمیایی و بیولوژیک: با وجود هزینه تولید پایین و قابلیت کاربرد در جنگ های نامتقارن، این سلاح ها برای کشورهایی که قصد جبران ضعف نظامی دارند، وسوسه انگیز است. اگرچه معاهدات بین المللی، محدودیت های سخت گیرانه ای بر تولید و استفاده از این تسلیحات اعمال کرده اند، اما دشواری های اجرایی و ضعف سازوکارهای نظارتی موجب شده کنترل مؤثر آن ها همچنان دشوار باقی بماند.

سلاح های سایبری: در عصر فناوری، این سلاح ها به ابزاری مؤثر برای حمله به زیرساخت ها، عملیات جاسوسی و تضعیف حریف بدون ورود به نبرد مستقیم تبدیل شده اند. ماهیت پنهان و انعطاف پذیر جنگ افزارهای سایبری، چالش های نوینی را پیش روی نظام های بین المللی کنترل تسلیحات قرار داده است.

از منظر راهبردی، این سلاح ها صرفاً ابزارهای نظامی نیستند، بلکه به اهرم هایی برای چانه زنی و اعمال نفوذ در سطح بین المللی تبدیل شده اند. در فضای بین المللی پرآشوب و بی اعتماد، این سلاح ها به نوعی تضمین بقا برای کشورها تبدیل شده اند.

انصراف از این سلاح ها، با توجه به نگرانی ها درباره برهم خوردن توازن قوا، اکنون به یک ریسک راهبردی تبدیل شده که به سادگی نمی توان آن را پذیرفت. با پیشرفت های آینده از جمله گسترش هوش مصنوعی، شکنندگی سامانه های امنیت بین المللی از جمله نظام کنترل تسلیحات و خلع سلاح، بیش از پیش تشدید خواهد شد.

سلاح های سایبری به دلیل ماهیت نامعمول و پیامدهای راهبردی شان، جایگاهی ویژه در زمره تسلیحات غیرمتعارف یافته اند. این ابزارها می توانند زیرساخت های حیاتی یک کشور از شبکه برق و سامانه های مالی تا سیستم های دفاعی را بدون نیاز به درگیری فیزیکی هدف قرار دهند و خساراتی همسنگ یا حتی فراتر از سلاح های متعارف بر جای بگذارند.

ویژگی بارز این سلاح ها، اثرگذاری غیرمستقیم و گسترده آنهاست؛ تا جایی که می توانند اقتصاد و امنیت ملی کشور هدف را به شکل جدی مختل کنند. علاوه بر این، ماهیت نامتقارن و هزینه پایین به کارگیری شان، امکان انجام حملات پنهان علیه قدرت های بزرگ تر را فراهم می آورد و برای بهره گیری از آنها، نیازی به حضور ارتش کلاسیک یا عملیات میدانی نیست. یکی از چالش های اصلی در زمینه این تسلیحات، دشواری وضع مقررات و کنترل مؤثر بر آن هاست؛ پیچیدگی های فنی و پنهان کاری ذاتی شان، شناسایی و رهگیری این تهدیدات را بسیار مشکل ساخته و نظام های فعلی کنترل تسلیحات عملاً از مهار آنها ناتوان مانده اند.

از آنجا که سلاح های سایبری هنوز در چارچوب حقوقی بین المللی تعریف شفافی پیدا نکرده اند، در بسیاری از اسناد حتی به عنوان سلاح غیرمتعارف نیز به رسمیت شناخته نشده اند. حمله سایبری اسراییل با بدافزار استاکس نت علیه تاسیسات هسته ای نطنز در سال 2010، نمونه ای بارز از قدرت راهبردی این سلاح ها به شمار می رود.

در صورت شعله ور شدن دور تازه ای از جنگ میان ایران و اسراییل، به ویژه با توجه به سابقه اسراییل در به کارگیری سلاح های ممنوعه در غزه ،احتمال استفاده تل آویو از سلاح های غیرمتعارف به طور قابل توجهی افزایش می یابد. دکتر منیر البرش، مدیر وزارت بهداشت غزه، اعلام کرده ارتش اسراییل در شمال این منطقه از سلاح هایی ناشناخته استفاده کرده که منجر به ذوب شدن اجساد قربانیان شده است. سازمان دیده بان حقوق بشر در اروپا و خاورمیانه نیز استفاده اسراییل از سلاح های حرارتی را تأیید کرده است.

در سایه این واقعیت ها و با توجه به تهدید وجودی اسراییل، احتمال بازنگری تهران در دکترین دفاعی خود قوت می گیرد. هرچند عباس عراقچی، وزیر امور خارجه بر پایبندی ایران به معاهده عدم اشاعه سلاح های هسته ای (NPT) حتی پس از حملات به تاسیسات هسته ای کشور تأکید دارد، اما ابهام راهبردی اسراییل در حوزه تسلیحات هسته ای و سوابق آن در ارتکاب جنایات جنگی، ممکن است ایران را به بازنگری جدی در دکترین هسته ای و نظامی خود وادار سازد.

نظام های بین المللی مانند معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای، کنوانسیون منع سلاح های شیمیایی و کنوانسیون منع سلاح های بیولوژیک با هدف مهار توسعه و به کارگیری تسلیحات غیرمتعارف طراحی شده اند. با این حال، این سازوکارها با موانع و چالش های جدی روبه رو هستند که از جمله مهم ترین آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف - بی اعتمادی عمیق میان دولت ها: این مسئله، اجرای کامل و مؤثر تعهدات را با دشواری روبه رو ساخته است. برای مثال، اسراییل هیچ گاه به معاهده ان.پی.تی نپیوسته و برنامه هسته ای خود را خارج از هرگونه نظارت بین المللی نگه داشته است؛ در مقابل، ایران با وجود عضویت در این معاهده، همواره به عدم شفافیت متهم بوده و زیر فشار مستمر قدرت های جهانی قرار دارد.

ب - ضعف سازوکارهای راستی آزمایی و نظارت: این ضعف به ویژه در حوزه سلاح های بیولوژیک و سایبری، به دلیل ماهیت پنهان و پیچیدگی فنی این تسلیحات، بیش از پیش مشهود است. حملات سایبری ای مانند استاکس نت به وضوح نشان داده اند که نظارت و راستی آزمایی این نوع تسلیحات تا چه حد دشوار است. علاوه بر این، عضویت نداشتن اسراییل در ان.پی.تی، عملاً هرگونه کنترل و نظارت بر برنامه هسته ای این رژیم را غیرممکن ساخته است.

ج - رقابت ژئوپلیتیکی در خاورمیانه: تنش میان ایران و اسراییل، انگیزه توسعه سلاح های غیرمتعارف را به طور محسوسی افزایش داده است. اسراییل، به عنوان تنها قدرت هسته ای منطقه و با اتکا به حمایت گسترده ایالات متحده، موازنه قوا را برهم زده و نقش کلیدی در تشدید بحران ها و رفتار تهاجمی در منطقه ایفا می کند.

د - ضعف اثربخشی رژیم های کنترل تسلیحات: به ویژه معاهده ان.پی.تی که با خلأها و نبود اجماع سیاسی روبه روست. کنفرانس های بازنگری این معاهده در سال های 2015 و 2022 به دلیل اختلاف نظرهای عمیق درباره مسائلی چون ایجاد منطقه عاری از سلاح هسته ای در خاورمیانه بی نتیجه ماند. در همین حال، قدرت های بزرگ نه تنها به افزایش بودجه تسلیحات هسته ای خود ادامه می دهند، بلکه کشورهایی مانند بریتانیا نیز همچنان در حال گسترش زرادخانه هسته ای خود هستند.

در تقابل ایران و اسراییل، سلاح های سایبری به دلیل ماهیت پنهان، دشواری شناسایی و اثرگذاری عمیق راهبردی، به یکی از جدی ترین چالش ها برای نظام های بین المللی کنترل تسلیحات تبدیل شده اند. حملاتی نظیر استاکس نت یا ضربات سایبری ایران به زیرساخت های اسراییل، به روشنی نشان دهنده رشد و اهمیت روزافزون این ابزارها در منازعات مدرن است. علاوه بر این، فقدان اجماع جهانی درباره تعریف دقیق حمله سایبری و نبود سازوکارهای مؤثر برای راستی آزمایی، عملاً مسیر شکل گیری رژیمی کارآمد برای مهار این تهدیدات را دشوارتر ساخته و خطر تشدید تنش ها را افزایش داده است.

در این بستر، سلاح های غیرمتعارف به واسطه نقش بازدارنده، تضمین توازن قوا و بقاء دولت ها به ویژه در خاورمیانه پرآشوب به شالوده ای حیاتی برای آینده نظام کنترل تسلیحات تبدیل شده اند. برخلاف خوش بینی برخی تحلیل گران، نبود اعتماد متقابل، ضعف سازوکارهای راستی آزمایی و رقابت شدید ژئوپلیتیکی، رژیم های نظارت بر تسلیحات را تضعیف کرده و تحقق واقعی کاهش سلاح های غیرمتعارف را عملاً ناممکن ساخته است. این روند حتی بازیگران بیشتری را به تلاش برای دستیابی به چنین تسلیحاتی سوق داده است.