روزنامه اعتماد در مطلبی نوشت: موسیقی، فارغ از نوع و کیفیت آن در زندگی روزمره افراد حضور دارد. وقتی توجه روان شناسان و جامعه شناسان به موسیقی به تدریج جدی شد، آنچه بیش از مسائل دیگر نگاه آن ها را به خود جلب کرد، تاثیری بود که موسیقی در زندگی اجتماعی افراد می گذاشت. البته که تاثیر فردی آن هم در نهایت منتهی به زندگی اجتماعی می شود. به هر شکل جامعه دریافت که موسیقی یک بازی ساده شخصی بی نتیجه نیست بلکه بر زندگی جمعی اثر می گذارد و در شکل کلی اگر بخواهیم بررسی کنیم، اساسا فرهنگ و هنر که موسیقی ذیل آن است، می تواند بر سرنوشت جوامع انسانی بسیار تاثیرگذار باشد.

موسیقی به واسطه انتزاعی بودنش می تواند مسائل مختلفی را دربر بگیرد. اما این نوشتار بنا دارد، جریان هدفمندی را مقابل مخاطب خود قرار بدهد که در پی ایجاد مسیر انحرافی نسبتا جدیدی در موسیقی ایران است. جریانی که با ایجاد آن در دهه های اخیر، رشد فرهنگی موسیقایی در مخاطب هر روز پیچیده تر شده و به عقب رانده شد. جریانی که موسیقی را به واسطه انتزاعی بودنش و مهم تر از همه محبوبیتش در میان مردم که می تواند از آن ابزار قدرتمند برای ارتقای سطح فرهنگی جامعه باشد آن را صرفا تبدیل به یک ابزار سرگرمی و کسب درآمد بدل کرده است. دست اندرکاران ایجاد این جریان هم به خوبی فهمیده اند که موسیقی غایب نیست و چه میزان در جریان فرهنگ جامعه موثر است.

از اواسط دهه هفتاد خورشیدی که شاهد آزادتر شدن فضای موسیقی پاپ بودیم. این سبک از موسیقی فرم های مختلف و فراز و نشیب های زیادی را به خود دید. از موسیقی ارکسترال به سبک دهه پنجاه گرفته تا موسیقی زیرزمینی، استفاده از سازهای ایرانی در این سبک از موسیقی، استفاده از اشعار کلاسیک تا استفاده از ترانه های بسیار ساده؛ بهره گیری از خوانندگانی که توانمند بودند و آن طور که باید دیده نشدند تا خوانندگانی که اصلا خواننده نبوده و نیستند و حالا در شهرت و ثروت غوطه ورند.

در این میان موسیقی دستگاهی ایران (یا همان موسیقی سنتی که بسیاری از این عنوان استفاده می کنند) هم از این گزند بی امان نماند.

به یاد دارم روزی در اوایل دهه هشتاد خدمت یکی از استادان شهیر موسیقی ایرانی بودم. صحبت از سلسله برنامه های گلها به عنوان گنجینه ای از موسیقی ایرانی به میان آمد و ایشان با لحنی بسیار جدی رو به من کرده و فرمودند: برنامه گل ها عامه پسند بود. این در صورتی است که بسیاری از قطعات ساخته شده که جاودان شدند و هنوز مردم آن ها را زمزمه می کنند، از تولیدات این برنامه به شمار می روند. از طرفی در حال حاضر واژه عامه پسند اغلب برای موسیقی غیرحرفه ای استفاده می شود در حالی که بسیاری از نوازندگان چیره دست ازجمله جلیل شهناز، امیرناصر افتتاح، پرویز یاحقی، همایون خرم، احمد عبادی و بسیارانی دیگر در این سلسله برنامه ها هنرنمایی کردند.

بگذریم که خود این برنامه فراز و فرودهایی داشت اما هر چه بود روزگاری تاثیر بسزایی روی جامعه هدف داشت و هنوز هم آثار آن دوره میان مردم بسیار طرفدار دارد. اما اینجا به نکته دیگری می خواهم اشاره کنم که باید بسیار روی آن دقت شود، و آن، اینکه چه می شود که در زمانی، چنین برنامه مهمی که به اصطلاح عامه پسند تلقی می شد و میان مردم مخاطب بسیاری داشت، در حال حاضر در شمار منابع موسیقایی مهم قرار دارد و حتی برای موارد مختلف پژوهشی به آن رجوع می شود.

آیا جز این است که سطح سلیقه مردم در دوره ها و دهه های پیشین بسیار بالاتر از اینکه هست، بوده؟ و از نگاه نگارنده این مطلب هیچ عاملی جز مدیریت فرهنگی هنری نمی تواند سبب چنین اتفاقی باشد. تردیدی نیست که مدیران می توانند با اهدافی از پیش تعیین شده جهت های رفتاری فرهنگ و هنر را تغییر بدهند و دگرگون کنند که با این روش نیز افکار عمومی و سلیقه ها به صورت سازمان یافته تغییر پیدا می کند، این مساله قابل انکار نیست.

در مبحث هنر برای هنر به این معبر می رسیم که مثلا هنر موسیقی طوری عرضه شود و آن قدر تخصصی باشد که فقط اهالی فن با آن ارتباط بگیرند در واقع درک عامه در این شکل ارائه مهم نیست، اهمیت بر کار هنری و مخاطب تخصصی است نه مخاطب عامه.

در موسیقی ایران زمین گونه های مختلفی از موسیقی مانند موسیقی فولکلور که به طور کلی به موسیقی عامیانه اشاره دارد که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و بخشی از فرهنگ و آداب و رسوم یک قوم یا منطقه خاص جغرافیایی را ابراز می کند. موسیقی مقامی هم از نظر ساختار ملودیک و ریتمیک بر اساس مقام ها یا مدهای خاص شکل گرفته که از مناطق خاص جغرافیایی پیروی می کند.

موسیقی دستگاهی ایران که به موسیقی سنتی مشهور است نیز از یک ساختار سلسله مراتبی به وجود آمده و دارای هفت دستگاه است و به صورت مدون توسط نوازنده یا خواننده اجرا می شود. از سویی گونه هایی از موسیقی همچون پاپ و ژانرهای جدیدتر هم فارغ از آنکه موفق بوده یا نه در ایران شکل گرفت.

با این حساب موسیقی ما دارای فاکتورهای بسیاری برای ارائه عرضه و تقاضاست و می توان از آن بهره ها جست و انواع سلایق را تحت پوشش قرار داد. اما چه می شود که با این امکانات ارائه، در حال حاضر دچار چنین آشفتگی در موسیقی و بازارش هستیم؟ چرا شاهد این همه فساد و اشاعه سلیقه کاذب میان مخاطبان هستیم؟ اینجا به چند فاکتور مهم می توان اشاره کرد:

1- ضعف دانش از سوی مدیران موسیقی: در اکثر ارگان های مربوطه مدیران حوزه موسیقی فاقد سواد این رشته هستند اما تکیه بر صندلی مدیریت این حوزه زده اند.

2- رسانه ای به نام صدا و سیما: بدون شک صدا و سیما یکی از مهم ترین ارگان ها برای شناخت و ارائه موسیقی اصیل فارغ از نوع آن به جامعه است. این رسانه هم قدرت و هم سرمایه این را دارد که بتواند بخش بزرگی از خوراک موسیقایی کشور را تهیه کند اما خروجی این سازمان عریض و طویل چیزی جز تبعیض، نفاق در زمینه خودی و غیرخودی بودن هنرمندان نبوده و نیست. هنوز که هنوز است این سازمان گویا با نشان دادن ساز در سیما راحت نیست و برای حل این موضوع چه از لحاظ حقوقی و چه از لحاظ فقهی تلاش شایانی نکرد. جالب است اخیرا که صحبت از نشان دادن ساز آمده بود و جسته و گریخته سازهایی را نمایش دادند، گو اینکه یک حرکت خیلی بزرگ اتفاق افتاده بود!

از این موضوع که بگذریم می شنویم که پخش گسترده موسیقی پاپ زرد در این سازمان بیداد می کند در صورتی که پخش موسیقی دستگاهی و کلاسیک ایرانی آن نصف موسیقی پاپ هم نیست و توجه به موسیقی مقامی و موسیقی دانان این حوزه هم نزدیک به صفر است. تنها در چند شبکه رادیویی برنامه هایی درخصوص موسیقی پخش می شود که کفاف این حجم از داشته ها و علاقه مردم به این هنر را نمی دهد.

3- وزارت ارشاد اسلامی: روند صدور مجوز چه برای شعر و چه برای آهنگ و چه صدای خواننده را آن قدر سخت و پیچیده کرده است که صاحبان اثر ترجیح می دهند آثارشان در شبکه های مجازی بدون دریافت دستمزد منتشر شود تا مجبور به عبور از این راهروی طولانی و تاریک نشوند. این در صورتی است که وزارت ارشاد می تواند با بهره گیری از توان خود شرایطی را برای ارائه آثار موسیقایی اصیل در هر ژانری منتشر و به گوش مخاطبان برساند.

4- تهیه کنندگان موسیقی: از زمانی که موسیقی پاپ پس از انقلاب رونق گرفت تهیه کنندگان موسیقی به جان اغلب خوانندگان این ژانر برای برگزاری کنسرت افتادند. قراردادهای خاص و طولانی مدت با مفاد عجیب غریب در آن ها بیداد می کند. در این راستا حتی تولید خوانندگان پاپ را شاهد هستیم! در صورتی که مشخص است، خواننده دروس اولیه موسیقی و آواز را هم نگذرانده است.

برگزاری کنسرت هایی که از نوازنده به صورت ویترین روی صحنه استفاده می شود و در اصل نوازندگان نمی نوازند و فقط ادای نواختن را در می آورند که در اصطلاح عامه نوازندگان به این امر فیش در گلدان گفته می شود تا خوانندگانی که روی صدای ضبط شده به جای صدای زنده می خوانند (همان پلی بک خوانی) و آن را به عنوان اجرای زنده به خورد مردم می دهند که البته به یمن شبکه های مجازی بسیاری از آن ها لو رفته اند. ارائه ترانه هایی که ذره ای ارزش هنری ندارند، خوانندگی و نوازندگی بی کیفیت برای کسب درآمد بیشتر.

در واقع اغلب تهیه کنندگان و بهتر است بگوییم قریب به اتفاق آن ها، موسیقی پاپ را فقط به صورت کالایی برای عرضه و تقاضا دیده اند آن هم نه کالایی پشت ویترین مغازه های پرنور پاساژهای اسم و رسم دار بلکه کالایی درجه سه آن هم در بساط دستفروش هایی که جنس تقلبی را بدون رد و نشان ارائه می دهند و البته هر چه ارزان تر، فروش بیشتر.

در یک دهه اخیر شایعه ای رواج پیدا کرد مبنی بر اینکه مخاطب موسیقی سنتی ریزش کرده است. این موضوع هر روز بزرگ و بزرگ تر شد. در صورتی که اگر عرضه به طور عادلانه انجام می شد، اگر مقوله هنر برای مدیران ذره ای اهمیت داشت و اگر به اصطلاح همه چیز پول نبود و اگر هدف، سامان دادن فرهنگ این مرز و بوم می بود، هیچگاه چنین شایعه ای به واقعیت تبدیل نمی شد.

حالا همان کسانی که این شایعه را به واقعیت نشاندند به سراغ خوانندگان مشهور موسیقی دستگاهی و سنتی آمده اند و با عناوینی مانند موسیقی پاپ سنتی خوانندگان را در تله ای بی سرنوشت گرفتار کردند که متاسفانه خود خوانندگان هم به خاطر پول یا شهرت در این تله وارد می شوند.

حالا شاهد هستیم که تعدادی از این خوانندگان هم به طور نامحسوس سازهای ایرانی را از گروه خود حذف کرده و رفته رفته در خواندن هم دیگر از المان های آواز ایرانی استفاده نمی کنند و اکنون دیگر بهتر است از آن ها به عنوان خواننده پیشین سنتی و خواننده فعلی پاپ یاد کرد! برخی دیگر از خوانندگان هم سعی بر آن دارند که گاهی در همین سبک پاپ سنتی انتشار اثر کنند و هم موسیقی سنتی را داشته باشند که اگر روزی دوباره تنور این موسیقی داغ شد از قافله عقب نمانند.

چهره های شناخته شده تر موسیقی دستگاهی یا همان سنتی که نام اسطوره ها را هم یدک می کشند اینک به بازخوانی انواع آثار قبل انقلاب یا حتی آثار کاباره ای مشغول شده اند و جالب است که در بسیاری از این بازخوانی ها که در ابتدا با صدای خوانندگان زن اجرا شده، حالا خوانندگان مرد آن را می خوانند و انگار مشکلی هم نیست! بگذریم از اینکه به طور کلی اکثرا حقوق مادی و معنوی آثار را نادیده می گیرند.

نگارنده معتقد است، حتی وقتی اثری با صدای یک خواننده در گوش مردم و حافظه شنیداری آن ها ثبت است، انتظار می رود که هنگام اجرای بازخوانی اثر یادی از دست اندرکاران و به خصوص خواننده اصلی اثر که صدایش میان مردم ماندگار شده، بشود اما متاسفانه نه تنها این اتفاق نمی افتد و این کار که امری اخلاق مدارانه است، انجام نمی شود بلکه حتی حقوق بسیاری از صاحبان آثار هم نادیده گرفته می شود چه برسد به اینکه توقع داشته باشیم که یاد هنرمندی را زنده کنند.

شاید اینجا این سوال پیش بیاید که این افراد چرا تن به چنین کاری داده اند یا می دهند؟ پاسخ آن بسیار ساده و شفاف است: وسوسه شهرت بیشتر، وسوسه ثروت بیشتر و البته پایبند نبودن به اصالت ها. متاسفانه بسیاری از خوانندگان و هنرمندان ما به خاطر وضعیت بد اقتصادی هنر خود را تنها کالایی برای فروش می بینند و خیلی از این افراد هم در واقع موفقیت را هم در کالا بودن دیده اند تا در هنرمند ماندن؛ اما چنان مسخ شده اند که فراموش کرده اند که ارزش های هنری چیست و یادشان رفته که کالا همیشه در معرض سوءاستفاده یا استفاده برخی دیگر قرار می گیرد. البته که حرفه ای بودن در کار به معنای رایگان کار کردن نیست اما این میزان شهوت پول و شهرت داشتن هم درست نیست.

پس از اینکه شمایی کلی آن هم از بخشی از وضعیت موسیقی کشور را مرور کردیم، پرسشی پیش می آید. اینکه حال با این وضعیت ناخوشایند و ناپایدار چه باید کرد؟ اصلا می توان کاری کرد؟ من به عنوان کسی که در زمینه موسیقی خودم فعالیت هنری دارم و هم به عنوان روزنامه نویس کار کرده ام بر این اعتقاد هستم که در وهله اول این مدیران هستند که با برنامه ریزی درست می توانند کشتی به گل نشسته موسیقی ایران را دوباره رهسپار اقیانوس زلال هنر کنند. این مطالبه بحق، همچنان یکی از مهم ترین خواسته های جامعه هنری موسیقی است.

اما آیا ژانرهای موسیقی نام برده شده در این یادداشت مانند پاپ سنتی و… باید حذف شوند؟ خیر، به هیچ عنوان. هیچ کس جریان های ایجاد شده یا جریان هایی که ایجاد می شوند را نمی تواند و نباید حذف کند اما مساله اصلی مدیریت است. از مدیریت منابع مالی گرفته تا انسانی و… کسی نمی تواند چیزی را که مخاطب هم دارد از بین ببرد این یعنی همان سانسور. اما می توان با مدیریت صحیح به تمام هنرمندان و فعالان این عرصه فرصت داد و البته فرصت عادلانه. باید مدیران هنری به هنرمندان کاربلد این عرصه اهمیت بدهند.

در حوزه آموزش باید بیش از اینها سرمایه گذاری کرد. برای مثال خوانندگان درست و اصولی در حوزه موسیقی پرورش پیدا کنند و آموزش ببینند، استعدادیابی در این زمینه بسیار مهم است. باید کسانی که می خواهند خواننده شوند، علاوه بر آموزش در زمینه خوانندگی، دروس سلفژ را یاد بگیرند.

اگر بناست خواننده ای هم در صحنه موسیقی دستگاهی و هم در صحنه موسیقی پاپ بخواند با هر دوی اینها آشنا باشد و علاوه بر آشنایی با یک ساز از خانواده سازهای جهانی و با یک ساز از خانواده سازهای ایرانی هم آشنا باشد. امروز می بینیم افرادی روی صحنه هستند که کوچک ترین آشنایی با مقدمات موسیقی ندارند و از طرفی برخی خواننده سنتی را از قالب خود بلند کرده و بلافاصله در جایگاهی دیگر با هر عنوانی که می خواهند، قرار می دهند و این اصولی نیست.

قانون کپی رایت در ایران هیچ جایگاهی ندارد و باید این بستر آماده شود تا چنین قانونی به کار بیفتد و حق و حقوق موسیقی دانان تمام و کمال پرداخت شود تا هنرمندان موسیقی توان و انگیزه ادامه دادن را داشته باشند.

مجوزها به سهولت داده شوند نه اینکه وزارت ارشاد فقط به عنوان یک سانسورچی در میدان حاضر باشد. وزارتی که بناست پشتیبان هنر باشد باید دلسوز هنر و دلسوز هنرمند باشد و قلبش برای موسیقی بتپد و نگذارد خدشه ای بر پیکر او وارد شود.

صدا و سیما باید در این زمینه تلاش واقعی داشته باشد نه اینکه هنوز نشان دادن ساز برایش امر مهمی تلقی شود. حتی شبکه تلوزیونی مجزا برای تعلیم و آشنایی صحیح با موسیقی راه اندازی شود تا بدن زخمی موسیقی رفته رفته التیام یابد و مردم با موسیقی اصیل آشنا شوند. بدون هیچ تردیدی این امر تربیتی بر عهده صدا و سیماست که هم توان آن را دارد و هم بودجه اش را.

باید از برنامه سازان و تصمیم گیران متعهد به اصالت استفاده شود. کمیته نظارت بر امور کنسرت ها باید ایجاد شود نه برای سانسور بلکه برای غربالگری کیفیت.

فعالیت در عرصه موسیقی باید به عنوان یک شغل مهم در جامعه باشد نه فقط سرگرمی و تفنن. نوازندگان از حقوق خوب و مزایا بهره مند شوند نه اینکه همه چیز بر گرد خواننده بچرخد تا آن ها هم بتوانند متمرکز بر روی کار هنری و تمرینات خود باشند و مجبور نباشند در کنار موسیقی به کارهای دیگر بپردازند.

تمام نهادها بکوشند تا در موسیقی عنصری نامطلوب به عنوان مافیا شکل نگیرد چرا که مافیا چون موریانه، در سکوت، درخت تنومند و سرسبز موسیقی را می جود و از داخل پوک می کند. به رشته های پژوهشی موسیقی و هنر مانند موزیکولوژی، اتنوموزیکولوژی، پژوهش هنر و روزنامه نویسی تخصصی موسیقی و هنر توجه ویژه شود چرا که هنر بدون تحقیق و نوآوری چون آب راکد بد بو می شود و دوام نمی آورد.

تمام این ضعف ها که درباره آن ها صحبت شد، وجود دارد و همین ها هستند که فساد را می سازند و سلایق کاذب در مخاطبان ایجاد می کنند و برای بهبود شرایط راهی نیست به جز اصلاح در مدیریت کلان هنر که موسیقی زیرمجموعه آن است، زیرمجموعه ای مهم و تاثیرگذار.

نویسنده: آرپژ تیموریان