احمد مسجدجامعی، فعال سیاسی و عضو پیشین شورای اسلامی شهر تهران، در روزنامه اعتماد در یادداشتی با عنوان آب در اسطوره آرش کمانگیر ضمن اشاره به نصب تندیس آرش کمانگیر در میدان ونک تهران، به معضل کم آبی در کشور پرداخته است.

او در این زمینه نوشت: این روزها، خوشبختانه پای جناب آرش کمانگیر، قهرمان افسانه ای ایران کهن، به عرصه های سیاسی روز باز شده و ازجمله تصویر و تندیس او زینت بخش میدان ونک پایتخت است.

در شاهنامه سخنی از آرش نیامده و شناخت مردم این روزگار از وی بیشتر مدیون شعر بلند و استوار سیاوش کسرایی است که گزیده آن به کتاب های درسی مدارس راه یافت و با خط زیبای نستعلیق به چاپ رسید؛ متأسفانه پس از انقلاب، این شعر پراحساس درباره قهرمان ملی ایران از کتاب های درسی کنار گذاشته شد.

در اسناد اجرایی پس از جنبش مشروطیت، از نکات ضروری برای آموزش عمومی در مدارس حب وطن و البته حب دیانت و اخلاق ذکر شده است. قدر آرش را بدانیم. او نماد مرز ایران و انیران است. جالب آنکه بر اساس روایت های ملی، تیر او در آن سوی جیحون، بر تنه درخت گردویی تناور نشست.

با آنکه محل پرتاب تیر متفاوت گفته شده اما جایی که فرود آمده یکی است: آن سوی فرارود یا ماوراءالنهر یا رود جیحون و به تعبیر قدما، دریای جیحون. در این روایت، مرز نکته اصلی ماجراست؛ اما نکات و ظرایف دیگری هم هست و ازجمله بر اهمیت آب در فلات نیمه خشک ایران تأکید می کند و آن دریای بزرگ در قلمروی ایران اسطوره ای قرار می گیرد؛ اما در تاریخ، در کتیبه داریوش هخامنشی، به تاریخ 2500 سال پیش، نگرانی او از خشکسالی و البته دروغ و دشمن در ایران به صراحت بیان شده است.

ایرانیان قدیم، نه تنها در اسطوره ها و کتیبه ها و قصه ها، بلکه در کار و زندگی، در مناطق مختلف، برای مدیریت و بهره برداری از آب برنامه ریزی کرده و وسایل و شرایط آن را از هر حیث فراهم آورده بودند. معجزه قنات تعبیری است که برای آب و آبادانی در مناطق لم یزرع این آب و خاک به کار رفته است.

می دانیم که ساخت و ساز و شهرنشینی در کنار دریاها و رودهای بزرگ شکل گرفته است اما در ایران مناطقی همچون استان یزد در میانه ایران که هیچ راهی به کوه و کوهپایه و رود و رودخانه ندارد، از نظر تمدنی جایگاهی چنان رفیع یافته که یزد به عنوان مهم ترین شهر خشتی جهان ثبت شده و بسیار کسان در این سو و آن سوی عالم در پی دیدار از آنند.

این تنها یکی از ابتکارات و تدابیر مدیریت بهره برداری از منابع آب متناسب با اقلیم ایران است. در همین مرز و بوم، سدهای شوشتر در خوزستان را شاهدیم که یادگار دوره ساسانی است و به ثبت جهانی نیز رسیده است. چند سال پیش، کتابی با عنوان یخچال های ایران انتشار یافت.

نویسنده آن دانشمندی از دانمارک است که بنابر علاقه شخصی این کتاب را با عکس ها و توضیحات فراوان گردآورده و تألیف کرده است. او نمونه هایی زیاد حتی در شهرها نشان داده که ایرانیان چگونه برای کنترل گرما، از آب و یخ و یخچال بهره برده اند.

در همین تهران جاهایی هست که به آن یخچال می گفتند؛ ازجمله در قلهک. پدر مرحوم جهان پهلوان تختی صاحب یکی از همین یخچال ها بوده که دیواره آن دست کم، تا چندی پیش در بوستانی در خانی آباد برجا بود. او یخ تابستان اهالی را تأمین می کرد. در آب منگول هم یخچالی تا همین نیم قرن پیش وجود داشت که در اوج گرما، پاسخگوی نیاز مشتریان بود. اکنون بیمارستان سوم شعبان جای آن نشسته است.

عنوان آنچه امروزه وسیله سردکننده و تولید یخ در منازل است و یخچال نامیده می شود با توجه به همان پیشینه است، هرچند که در این وسیله نه چاله ای است و نه فقط به یخ سازی اختصاص دارد. در دوره کودکی ما، سقاخانه یا منبع های شخصی آب بود. برای آنکه نه تنها تشنه لبان سیراب شوند، بلکه احترام آب محفوظ بماند و در کنار بسیاری از آن ها تصویری خیالی از حضرت عباس به چشم می خورد.

ظاهرا سعدی در عین بی نیازی، مدتی شغل شریف سقایی یا آبرسانی داشته و نوعی سیر و سلوک را با این خدمت جوانمردانه طی کرده است؛ از این رو، در آثار خود، مکرر به آب اشاره دارد؛ برای نمونه: سرم از خدای خواهد که به پایش اندر افتد/ که در آب مرده بهتر که در آرزوی آبی… با همه این احوال، ما در این سال ها، شاهد ارائه و اجرای برنامه ای جامع برای حفاظت از این سرمایه حیاتی نبوده و نیستیم.

خشک شدن هامون، گاوخونی، زاینده رود و تهدید کارون و کاهش شدید سطح آب های زیرزمینی و فرونشست زمین، نابودی دریاچه اورمیه، پس رفت دریای مازندران، آلودگی آب های جنوبی ایران و سرانجام به تعبیر محترمانه سازمان های ذی ربط افت فشار آب در شهرها همه ناشی از این بی مبالاتی است. این در حالی است که پیوسته از شیوه های مدیریتی خود تعریف و تمجید و چنان خودستایی می کنیم که راه بحث و گفت وگو و انتقاد و ایراد و پرسش را می بندیم.

خود من زمانی در مقام نماینده مردم تهران در شورای شهر، به آلودگی آب شرب و آب مصرفی مزارع جنوب تهران اعتراض کردم و خواستار رسیدگی و اصلاح آن شدم. این اعتراض در پی یک پژوهش میدانی در قالب تهران گردی ویژه آب و مدیریت منابع آب در تهران بود. در سخنرانی سال 1395 ش، در مراسم اهدای جایزه تهران، به ابعاد مختلف این فاجعه در پیش رو پرداختم؛ اما به جای توجه به مشکلات و پاسخ دادن به ایرادات، به تشویش اذهان عمومی متهم شدم، هرچند با پیگیری های غیررسمی معلوم شد حق با گوینده این سخن بوده است.

پس از زلزله 1396 ش. استان تهران، بحث محل ذخیره آب و آب آشامیدنی برای مقابله با حوادث و سوانح طبیعی و غیر آن در مدیریت شهری مطرح شد. اکنون، توجه دگرباره به آن بیش از گذشته ضروری است. باری، آرش فقط برای دفاع از ایران تیر در کمان ننهاد؛ بلکه رویکرد و مقصد تیر را چنان تعریف کرد که چشم اندازی برای آبادانی ایران پیش پای دانایان بگذارد. آن ها به درستی نگران آب و آبادانی ایران بودند و در آموزه های حکومتی و مردمی به آن وفادار ماندند. گذشته ارزشمند و درخور یادآوری است. از گذشته بیاموزیم و از فردا غافل نمانیم.