فرارو- در حالی که سایه بحران بر فراز برنامه هسته ای ایران سنگینی می کند و گزینه های روی میز بیش از هر زمان دیگری محدود به نظر می رسد، منابع دیپلماتیک بلندپایه در اروپا از احیای دوباره گفت وگوها میان تهران و قدرت های اروپایی خبر داده اند.

به گزارش فرارو، طبق گزارش آکسیوس، مذاکرات تازه ای میان نمایندگان ایران و دیپلمات های ارشد آلمان، بریتانیا و فرانسه طی روزهای آینده در یکی از شهرهای مهم اروپا کلید خواهد خورد. این اتفاق دقیقاً پس از آن رخ می دهد که عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، در تماسی با همتایان اروپایی خود و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، بار دیگر بر آمادگی تهران برای یافتن راه حلی دیپلماتیک تأکید کرد.

در حالی که گرد و غبار بمباران تأسیسات هسته ای ایران هنوز فرو ننشسته و خاورمیانه بار دیگر در آستانه تنش قرار گرفته، اروپا با حالتی شبیه به شوک و سردرگمی، به نظاره نشسته است. مقاله ای در پایگاه تحلیل دِ کانسرویشن، تصویری تلخ از این انفعال ترسیم کرده است. این نشریه می نویسد: واکنش پایتخت های اروپایی به بمباران تأسیسات هسته ای ایران از سوی آمریکا، بیش از آنکه یادآور سیاست ورزی باشد، نشانی از انفعال بود.

اورزولا فون در لاین، رییس کمیسیون اروپا، در اقدامی محافظه کارانه تنها به حق دفاع اسراییل بسنده کرد و فریدریش مرتز، صدراعظم آلمان، با صراحتی غیرمعمول، حمله اسراییل را کاری کثیف اما ضروری خواند. بیانیه مشترک فرانسه، بریتانیا و آلمان نیز گامی فراتر نگذاشت؛ صرفاً تلاش آمریکا برای مهار خطر هسته ای ایران را توجیه کرد، بی آنکه حتی از مشروعیت حقوقی یا پیامدهای بین المللی این حمله سخنی به میان آورد. این ملایمت و محافظه کاری، وقتی با واکنش خشم آلود و قاطع اروپا در برابر حملات روسیه به زیرساخت های هسته ای اوکراین در سال 2022 مقایسه شود، تضادی آشکار را عیان می کند.

اروپا زمانی خود را طلایه دار دیپلماسی در پرونده هسته ای ایران می دانست؛ نقشی که با وساطت های پیچیده و مذاکرات نفس گیر، این قاره را به وزنه ای تعیین کننده در معادلات تهران و غرب تبدیل کرده بود. حتی پس از خروج دونالد ترامپ از توافق هسته ای در سال 2018، رهبران اروپایی تا مدتی به تلاش برای حفظ این توافق ادامه دادند و تلاش کردند سیاست های یک جانبه واشنگتن را تعدیل کنند.

با این حال، در سایه تحریم های ثانویه آمریکا، تمام شریان های اقتصادی اروپا به روی ایران بسته شد و شرکت های اروپایی یکی پس از دیگری، ناگزیر صحنه را ترک کردند. اروپا که روزگاری سودای استقلال راهبردی از ایالات متحده را در سر می پروراند، اینک آشکارا ناتوان از ایستادگی در برابر اراده واشنگتن است؛ وضعیتی که بیش از پیش بر عمق شکاف میان تهران و پایتخت های اروپایی افزوده است. در چنین فضایی، اتحادیه اروپا دیگر نه شریک قابل اتکایی برای ایران، بلکه بازیگری فرعی و کم اثر در بزرگ ترین بحران امنیتی خاورمیانه به نظر می رسد.

پس از خروج آمریکا از برجام در سال 2018، روابط تهران و اروپا مسیر سقوط را با شتابی بی سابقه پیمود؛ اما رویدادهای سه سال اخیر این روند را به شکافی عمیق و تقریباً غیرقابل ترمیم تبدیل ساخت. حمایت جمهوری اسلامی ایران از روسیه در جنگ اوکراین عملاً سیاستمداران اروپایی را به جبهه مخالف تهران راند و سایه سنگینی بر هرگونه دیپلماسی باقی گذاشت. در سوی دیگر، حمایت بی قیدوشرط اتحادیه اروپا از عملیات نظامی اسراییل در غزه پس از 7 اکتبر 2023، موجی از خشم و بی اعتمادی در تهران ایجاد کرد و فاصله میان دو طرف را باز هم بیشتر ساخت. مجموعه این تحولات، نه تنها بستر را برای هرگونه مذاکره سازنده در پرونده هسته ای ایران مسدود کرد، بلکه اروپا را عملاً از هر ابزار فشار واقعی علیه تهران تهی ساخت.

در حالی که اروپا زمانی توانست با شکل دهی به یک جبهه منسجم، نقش اصلی را در شکل گیری توافق هسته ای 2015 ایفا کند، امروز همان اتحادیه زیر بار شکاف های عمیق سیاسی و ایدئولوژیک، عملاً توان اجماع بر سر هیچ سیاست راهبردی در قبال ایران را ندارد. اختلافات درونی میان کشورهای عضو اتحادیه اروپا بر سر مسائل کلیدی خاورمیانه از نحوه مواجهه با اسراییل و فلسطین گرفته تا نوع واکنش به بحران های منطقه ای چنان پررنگ شده که تحقق دوباره هرگونه موضع واحد را تقریباً ناممکن ساخته است. بررسی تنش های اخیر بر سر تعلیق همکاری اقتصادی با اسراییل یا بحث های جنجالی درباره به رسمیت شناختن دولت فلسطین، تنها دو نمونه از این واگرایی عمیق درون اتحادیه هستند.

دولت ترامپ از همان ابتدا رویکردی تحقیرآمیز نسبت به دیپلماسی اروپایی در پیش گرفت و حتی تازه ترین اقدام کاخ سفید یعنی تصمیم به حمله نظامی علیه ایران بدون کوچک ترین هماهنگی یا حتی اطلاع رسانی به متحدان اروپایی بیش از پیش جایگاه متزلزل و کم اثر اروپا را در معادلات حساس خاورمیانه به نمایش گذاشت.

روزنامه نیویورک تایمز در گزارشی تازه نوشته است: اگر مذاکرات جدیدی با ایران به نتیجه نرسد، سه کشور اروپایی (آلمان، فرانسه و بریتانیا) آماده اند تا مکانیسم ماشه را علیه تهران فعال کنند. به گفته این نشریه، هدف اروپایی ها این است که روند بازگرداندن تحریم های سازمان ملل را تا پایان ماه اوت آغاز کنند. بر اساس این گزارش، با پایان مهلت تعیین شده، فرایندی سی روزه برای مذاکره آغاز می شود و بعد از آن، اگر شورای امنیت سازمان ملل قطعنامه جدیدی برای ادامه لغو تحریم ها تصویب نکند، همه تحریم های قبلی به طور خودکار بازمی گردد و هیچ کشوری نمی تواند جلوی این فرایند را بگیرد؛ چرا که این سازوکار طبق فصل هفتم منشور ملل متحد اجرا می شود و همه کشورها را ملزم به اجرای آن می کند.

نیویورک تایمز تأکید می کند که زمان چندانی باقی نمانده است، زیرا مقامات اروپایی می خواهند این فرایند را پیش از آغاز ریاست روسیه بر شورای امنیت (در ماه اکتبر) به پایان برسانند؛ چراکه با شروع ریاست روسیه، احتمال اختلال در این روند بیشتر خواهد شد و همزمان، برخی از بندهای کلیدی توافق هسته ای در اواسط اکتبر منقضی می شود. نیویورک تایمز تاکید می کند: دولت ترامپ تهدید بازگشت تحریم ها را یک اهرم فشار مؤثر می داند که می تواند تهران را پای میز مذاکره بازگرداند. با این حال، حتی اگر آمریکا هم نخواهد، کشورهای اروپایی امکان فعال سازی مکانیسم ماشه را دارند و واشنگتن نمی تواند جلوی آن را بگیرد.

روزنامه نیویورک تایمز تاکید می کند: با فعال شدن مکانیسم ماشه، همه تحریم ها از جمله فروش تسلیحات متعارف به ایران، آزمایش موشک های بالستیک، مسدود شدن دارایی های مرتبط با برنامه هسته ای و موشکی ایران، محدودیت های مالی و بانکی و ممنوعیت غنی سازی یا بازفرآوری اورانیوم دوباره برقرار خواهد شد. در پایان، نیویورک تایمز به موضع ایران هم اشاره کرده و می نویسد: تهران تأکید دارد که بازگشت تحریم ها فاقد مبنای حقوقی است و اگر این تحریم ها بازگردد، از پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای خارج خواهد شد. البته خروج ایران از این پیمان، دست کم سه ماه طول می کشد؛ زمانی که می تواند فرصتی تازه برای مذاکره باشد.

در واقع کارشناسان معتقدند تهدیدات اروپا برای فعال سازی مکانیسم ماشه علیه ایران، بیش از آنکه واقعی باشد، حکم پنجه هایی بدون دندان را دارد؛ چرا که اثرگذاری و کارآمدی تحریم های اروپایی با تحریم های آمریکا قابل مقایسه نیست؛ آن هم در شرایطی که دونالد ترامپ عملاً تصمیم گیرنده اصلی در پرونده ایران است و کشورهای اروپایی عضو تروییکا را در مذاکرات هسته ای نادیده می گیرد.

دکتر نبیل الحیدری، پژوهشگر مسائل ایران می گوید تأثیرگذاری آمریکا بر ایران بسیار بیشتر از اروپاست و به همین دلیل تهران از آمریکا حساب می برد، در حالی که نسبت به کشورهای اروپایی چنین هراسی ندارد. الحیدری تاکید می کند: تحریم های آمریکا در سال های اخیر ایران را در سطوح مختلف فلج کرده، در حالی که تحریم های اروپا هرگز چنین اثری نداشته اند. او همچنین می گوید: اروپا در مقایسه با آمریکا تأثیرگذار نیست و ایران هرگز به اندازه تصمیمات واشنگتن، نگران مصوبات اروپا نبوده است؛ چرا که تصمیمات اروپا با توجه به چنددستگی کشورهای قاره، معمولاً ضعیف تر و پرنوسان تر است.

عاطف زهران، کارشناس روابط بین الملل، نیز معتقد است اروپا دیگر هیچ تضمینی برای ایران ندارد و نقش آن پس از خروج ترامپ از توافق هسته ای به طور کامل رنگ باخته است. به گفته او، اروپا حتی نتوانست در هیچ سطحی بر ترامپ فشار وارد کند و به همین دلیل ایرانی ها متقاعد شده اند که اروپا ابزاری برای فشار یا چانه زنی در اختیار ندارد. زهران تأکید می کند: هر نوع تحریمی که اروپا وضع کند، با تغییر دولت آمریکا و بازگشت به میز مذاکره، به راحتی کنار گذاشته می شود.

دنیس سیترینویج، کارشناس ارشد موسسه مطالعات امنیت ملی معتقد است: دستیابی به توافق با ایران، منوط به آن است که آمریکا بتواند در زمینه حق غنی سازی ایران مصالحه هایی را بپذیرد و در عین حال بداند که تهران حاضر نیست درباره موضوعاتی خارج از پرونده هسته ای مذاکره کند. تهدید به بازگشت تحریم ها (مکانیسم ماشه)، تحریم های جدید و حتی تهدیدات نظامی به ویژه پس از جنگ 12 روزه با اسراییل، دیگر کافی نخواهد بود.

اریک بروئر، کارشناس ارشد مسائل بین الملل نشریه فارن پالیسی معتقد است: تهدید اروپا به فعال سازی مکانیسم ماشه به تنهایی نمی تواند ایران را مجبور به پذیرش توافقی کند که به آن تمایلی ندارد. واقعیت این است که ایران همین حالا هم زیر بمباران های سنگین قرار گرفته و فشار زیادی را تحمل می کند؛ بنابراین هشدار به اعمال تحریم های بیشتر یا تهدید به تشدید فشار، در این شرایط شبیه آن است که بعد از مشت زدن، تنها به هل دادن طرف مقابل تهدید کنیم. این رویکرد، بعید است تأثیر جدیدی بر تصمیم تهران بگذارد.

بر اساس گزارش فارن پالیسی، هرچند حملات هوایی اخیر، خسارات سنگینی به تأسیسات هسته ای ایران وارد ساخت، اما تاریخ بارها نشان داده که ویرانی فیزیکی، هرگز جایگزینی برای امنیت پایدار نیست. نابودی زیرساخت های فنی شاید روند توسعه هسته ای یک کشور را به طور موقت متوقف کند، اما همزمان عطش و انگیزه بازیگر هدف برای بازسازی و تسریع تلاش ها جهت دستیابی به بازدارندگی را افزایش می دهد.

در ماجرای کنونی، به نظر می رسد دولت ترامپ، درست مانند رهبران اسراییل، دچار همان توهم همیشگی شده که حملات نقطه زن و بمب های هوشمند می توانند به تنهایی سد راه اراده هسته ای تهران شوند. اما واقعیت میدانی چیز دیگری است: اراده هسته ای ایران، با هر ضربه و فشار خارجی، نه تنها ضعیف نشده بلکه سرسخت تر شده است.

تجربه عملیات های مستقیم علیه برنامه های هسته ای کشورها، چه با هدف تخریب زیرساخت های حساس باشد و چه با حذف بازیگران کلیدی یا محدودسازی ظرفیت تسلیحاتی، به وضوح نشان داده که این اقدامات تنها بخش کوچکی از معادله بزرگ تر هسته ای را پوشش می دهند. مسیری که به سمت هسته ای شدن منتهی می شود، صرفاً از دل مهندسی و فن آوری عبور نمی کند، بلکه نیازمند اراده سیاسی و عزم ملی راسخ است.

در سال های گذشته برنامه هسته ای ایران زیر بار موجی از عملیات های خرابکارانه و حملات بی سابقه قرار گرفته که هدف همه آن ها متوقف کردن مسیر هسته ای تهران بوده است. با این حال، آنچه در عمل رخ داده، خلاف انتظار طراحان این حملات بوده: ایستادگی و بازیابی سریع توان هسته ای پس از هر ضربه، به گونه ای که برنامه اتمی ایران نه تنها متوقف نشد، بلکه با هر موج حمله، قدرتمندتر و منسجم تر به میدان بازگشت. از حمله سایبری استاکس نت به تاسیسات نطنز در سال های 2009 و 2010 تا ترور هدفمند دانشمندان هسته ای ایران بین سال های 2010 تا 2012 و عملیات های خرابکارانه گسترده اسراییل علیه نطنز در سال های 2020 و 2021، تهران هر بار با اراده ای تازه تر و سرمایه گذاری گسترده تر به بازسازی و پیشبرد برنامه هسته ای خود اقدام کرده است.

مقامات تهران حمله اخیر آمریکا را نه تنها نقض آشکار حقوق بین الملل می دانند، بلکه در واکنشی بی سابقه، تهدید کرده اند که حتی از معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای (ان پی تی) خارج خواهند شد؛ اقدامی که می تواند به معنای توقف کامل بازرسی های آژانس بین المللی انرژی اتمی از تأسیسات ایران باشد و عملاً پرونده هسته ای را وارد مرحله ای غیرقابل پیش بینی کند.

حتی اگر ایران همچنان در چارچوب ان پی تی باقی بماند، نشانه ها حاکی از آن است که سطح همکاری با آژانس به شدت محدود خواهد شد؛ تصمیمی که نه تنها نظارت جامعه جهانی را تضعیف می کند، بلکه ارزیابی ها از برنامه هسته ای ایران را بیش از گذشته مبهم و غیرشفاف می سازد. در تهران، این برداشت تقویت شده که هرگونه مصالحه یا انعطاف، صرفاً زمینه ساز آسیب پذیری و حملات بیشتر است؛ به ویژه زمانی که اطلاعات فنی جمع آوری شده توسط بازرسان آژانس می تواند به نقشه راهی برای حملات آینده تبدیل شود.

اکنون ایران هدف حملات هماهنگ دو ارتش قرار گرفته و هرگونه عقب نشینی یا سازش را به چشم چراغ سبز برای حملات بعدی خواهد دید. تجربه تاریخی نشان می دهد کشوری که از زیر آوار بمب جان سالم به در می برد، زیرساختش را بازسازی می کند، درس می گیرد و با اراده ای مضاعف به راه خود ادامه می دهد. بمب ها فقط زمان می خرند؛ تنها دیپلماسی است که می تواند امنیتی پایدار برای منطقه رقم بزند.

نشریه ریسپانسیبل استیت کرفت به قلم تایتی اِرَستو، پژوهشگر برجسته مؤسسه تحقیقات صلح استکهلم و یکی از صاحب نظران مطرح در حوزه منع اشاعه، در یادداشتی مهم هشدار داده است: حمله 12 روزه اسراییل به ایران نه تنها هیچ تأثیر مثبتی بر کنترل و مهار گسترش تسلیحات هسته ای در منطقه نداشت، بلکه آسیب سنگینی به اعتبار و کارآمدی پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای (NPT) وارد آورد. به باور او، این حمله با به چالش کشیدن اصول و تعهدات بین المللی، بنیان های رژیم عدم اشاعه را در سراسر خاورمیانه متزلزل ساخته و تردیدهای عمیقی نسبت به آینده نظم جهانی در این حوزه برانگیخته است.

در تصمیم ایران برای تعلیق همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی، بیش از هر چیز، بی اعتمادی فزاینده تهران به نهادهای بین المللی و هراس از جانبداری آشکار به سود غرب و اسراییل بازتاب یافته است. از منظر مقامات جمهوری اسلامی، اطلاعات گردآوری شده در فرآیند بازرسی های آژانس، نه تضمینی برای امنیت، بلکه عاملی بالقوه برای تسهیل حملات بعدی علیه تأسیسات هسته ای کشور تلقی می شود؛ به همین دلیل، حفظ شفافیت نه تنها بی فایده، بلکه مغایر با منافع ملی ارزیابی شده است. برای تهران، پیام این وضعیت کاملاً روشن است: تنها راه ایجاد بازدارندگی واقعی، فاصله گرفتن از تعهدات بین المللی و حتی خروج احتمالی از معاهده ان.پی.تی و حرکت به سمت ظرفیت تسلیحاتی هسته ای است.

در هرگونه مذاکرات هسته ای با ایران، همچنان گره اصلی بر سر موضوع غنی سازی اورانیوم باقی مانده است؛ مسئله ای که گذشته، حال و آینده هر توافقی را رقم می زند. اصرار دونالد ترامپ بر ممنوعیت مطلق هرگونه غنی سازی در ایران و پافشاری بر راهبرد فشار حداکثری برای وادار کردن تهران به تسلیم عملاً چشم انداز توافق را قفل کرده است. رویکردی که نه تنها از سوی مقامات ایرانی بارها رد شده، بلکه به یک اصل غیرقابل چانه زنی برای جمهوری اسلامی تبدیل شده است؛ ایران به وضوح اعلام کرده برنامه غنی سازی خود را متوقف نخواهد کرد.

با وجود فضای تیره و بن بست ظاهری در مذاکرات هسته ای، همچنان شکاف هایی در دیوار سخت گیری های کاخ سفید دیده می شود؛ چرا که رویکرد متناقض واشنگتن درباره سطح مجاز غنی سازی و بی میلی آشکار ترامپ برای ورود به جنگی فرسایشی و پرهزینه، برخی روزنه های سازش را باز نگه داشته است. در میان پیشنهادهای ابتکاری، طرح ایجاد یک کنسرسیوم هسته ای منطقه ای با مشارکت ایران و کشورهای حوزه خلیج فارس بیش از دیگر گزینه ها مورد توجه قرار گرفته است؛ مدلی که نه تنها می تواند شفافیت و نظارت بین المللی بر چرخه غنی سازی را به طور چشمگیری افزایش دهد، بلکه به عنوان نقطه تلاقی منافع امنیتی و سیاسی بازیگران منطقه ای مطرح شده است. اما اختلاف اصلی همچنان بر سر محل استقرار تأسیسات مشترک باقی مانده است؛ تهران بر ادامه غنی سازی در خاک ایران پافشاری می کند، حال آنکه آمریکا خواهان توقف کامل این فعالیت ها در مرزهای ایران است.

با این حال، اگر واشنگتن به انعطافی تازه تن دهد و سطحی از غنی سازی را در چارچوب این کنسرسیوم و تحت نظارت گسترده بین المللی در خاک ایران بپذیرد، می تواند ضمن تحقق هدف عدم اشاعه، یک پیروزی نمادین دیپلماتیک برای ترامپ به ارمغان بیاورد. چنین مصالحه ای، هم از بروز بحران جدید جلوگیری می کند و هم بستر را برای مدلی نوین از همکاری هسته ای منطقه ای فراهم می آورد.

در سناریوی جایگزین، کشورهای منطقه می توانند با تکیه بر توافقی جمعی، سقف سطح غنی سازی و میزان ذخایر مواد هسته ای را محدود کنند و یک سازوکار راستی آزمایی بومی مشابه مدل موفق ABACC میان برزیل و آرژانتین ایجاد نمایند؛ نهادی که می تواند، دست کم به طور موقت، جای خالی نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی در ایران را پر کند و حتی به شفافیت و اعتمادسازی درباره برنامه های هسته ای کشورهای دیگری همچون عربستان سعودی که خود به دنبال دستیابی به توان غنی سازی است کمک نماید.

اصرار بر تداوم سیاست فشار حداکثری و اتکای صرف به قدرت نظامی، نه تنها چشم انداز حل بحران هسته ای را تیره تر خواهد کرد، بلکه خطر فروغلتیدن منطقه به ورطه یک جنگ تمام عیار را به شکل خطرناکی افزایش می دهد. تنها راه برون رفت از این چرخه، اتخاذ یک ابتکار منطقه ای با مشارکت و حمایت عملی بازیگران مختلف و عبور آمریکا از بن بست فشار و اجبار است؛ راهی که شاید بتواند بار دیگر امید به ثبات و منع اشاعه را در خاورمیانه زنده کند.