فرارو مازن النجار، کارشناس ارشد مسائل بین الملل مرکز مطالعات الجزیره

به نقل از المیادین، یکی از جنبه های کمتر دیده شده حمله نظامی آمریکا و اسراییل به ایران، نقش کلیدی رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی است؛ شخصیتی که به جای ایفای نقش بی طرف، عملاً به ابزار دیپلماتیک این دو کشور برای مشروعیت بخشی به حملات علیه تاسیسات هسته ای ایران، ترور دانشمندان و فرماندهان نظامی و نقض صریح حاکمیت ملی تهران تبدیل شد. اکنون این پرسش مطرح است: آمریکا و اسراییل چگونه موفق شدند گروسی و آژانس را به اهرمی برای گروگان گیری سیاسی و توجیه اقدامات تجاوزکارانه خود علیه ایران تبدیل کنند؟

مدیا بنجامین و نیکولاس دیویس، دو پژوهشگر برجسته روابط بین الملل، بر این باورند که رافائل گروسی عملاً میدان را برای سوءاستفاده ایالات متحده و اسراییل باز گذاشته است؛ کشورهایی که یکی خود یک قدرت هسته ای اعلام نشده و ناقض مقررات آژانس محسوب می شود. به اعتقاد این دو تحلیلگر، گروسی با نادیده گرفتن نقش بی طرفانه آژانس، به واشنگتن و تل آویو اجازه داده تا از این نهاد به عنوان ابزاری برای ایجاد بهانه و مشروعیت بخشی به جنگ علیه ایران استفاده کنند؛ آن هم در شرایطی که خود آژانس به طور رسمی تأیید کرده بود که ایران هیچ گونه برنامه تسلیحات هسته ای در دستور کار ندارد.

در 12 ژوئن، با انتشار گزارشی کم سابقه و تند از سوی رافائل گروسی، اکثریتی شکننده در شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی رأی به عدم پایبندی ایران به تعهداتش دادند؛ قطعنامه ای که تنها 19 کشور از مجموع 35 عضو شورا از آن حمایت کردند. این در حالی است که آمریکا دو روز پیش از رأی گیری، با هشت کشور عضو شورای امنیت تماس گرفته بود تا آن ها را به حمایت یا حداقل خودداری از مخالفت با قطعنامه متقاعد کند.

مقامات اسراییلی نیز با صراحت تأیید کردند که تلاش های فشرده دیپلماتیک واشنگتن برای جلب آرای موافق، نشان دهنده پشتیبانی آشکار آمریکا از برنامه های نظامی تل آویو بوده و رأی شورای حکام را به مثابه پوشش دیپلماتیک برای حمله نظامی علیه ایران تحسین کردند.

نشست سرنوشت ساز شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی درست در آخرین روز ضرب الاجل 60 روزه ای برگزار شد که دونالد ترامپ برای آغاز مذاکرات هسته ای جدید به ایران داده بود. هم زمان با برگزاری این نشست و رأی گیری اعضای شورا، ارتش اسراییل جنگنده های خود را برای حمله به ایران به حالت آماده باش کامل درآورد و اهداف حمله را به خلبانان اعلام کرد؛ ساعاتی بعد، نخستین موج حملات هوایی اسراییل ساعت سه بامداد همان شب علیه خاک ایران آغاز شد.

در واکنش به این تحولات، ایران در 20 ژوئن به طور رسمی از رافائل گروسی نزد دبیرکل سازمان ملل متحد و شورای امنیت شکایت کرد و او را به دلیل خدشه وارد آوردن به بی طرفی آژانس، نادیده گرفتن غیرقانونی بودن تهدیدات و اقدامات نظامی اسراییل علیه ایران در مواضع علنی و تمرکز یک سویه بر ادعاهای نقض تعهدات از سوی تهران، به شدت مورد انتقاد قرار داد.

پشتوانه اصلی تحقیقات آژانس بین المللی انرژی اتمی که به صدور این قطعنامه منتهی شد، گزارشی اطلاعاتی بود که اسراییل در سال 2018 ارائه داد؛ گزارشی که مدعی بود عوامل اطلاعاتی اسراییل موفق به شناسایی سه سایت اعلام نشده در ایران شده اند که در آنها پیش از سال 2003 فعالیت هایی مرتبط با غنی سازی اورانیوم صورت گرفته است. پس از این ادعاها، رافائل گروسی در سال 2019 پرونده ویژه ای در این خصوص گشود و آژانس سرانجام موفق شد مجوز بازدید از این سایت ها را به دست آورد. بازرسان آژانس در جریان این بازدیدها، آثار اورانیوم غنی شده را کشف و ثبت کردند.

مدیا بنجامین و نیکولاس دیویس با تأکید بر پیامدهای جدی اقدامات رافائل گروسی یادآور می شوند که او هرگز به صورت شفاف و علنی توضیح نداده است که آژانس بین المللی انرژی اتمی بر چه اساسی اطمینان دارد که دستگاه اطلاعاتی اسراییل (موساد) یا همدستان ایرانی آن از جمله سازمان مجاهدین خلق، خود اقدام به انتقال یا قرار دادن اورانیوم غنی شده در این سایت ها نکرده اند؛ ابهامی مهم که بارها از سوی مقامات ایرانی نیز مطرح شده است.

در حالی که تصمیم اخیر آژانس و بحران جاری صرفاً بر فعالیت های غنی سازی ایران پیش از سال 2003 متمرکز بود، سیاستمداران آمریکایی و اسراییلی به سرعت تلاش کردند این پرونده را به ادعای بی پایه نزدیک بودن ایران به ساخت سلاح هسته ای پیوند بزنند. این فضاسازی رسانه ای در حالی صورت گرفت که حتی نهادهای اطلاعاتی آمریکا پیش تر تأکید کرده بودند چنین فرآیند پیچیده ای، در خوشبینانه ترین حالت، دست کم سه سال زمان می برد.

آخرین تحقیقات آژانس بین المللی انرژی اتمی درباره فعالیت های هسته ای اعلام نشده ایران در دسامبر 2015 و با انتشار ارزیابی نهایی یوکیا آمانو، مدیرکل وقت آژانس، به پایان رسید؛ گزارشی که ابعاد گذشته و حال برنامه هسته ای ایران را جمع بندی می کرد. بر اساس این ارزیابی، آژانس تأیید کرد که اگرچه برخی فعالیت های پیشین ایران می توانسته بالقوه با مقوله سلاح هسته ای ارتباط داشته باشد، اما این اقدامات هرگز از سطح مطالعات امکان سنجی و تحقیقات علمی فراتر نرفته و صرفاً به کسب برخی دانش ها و توانایی های فنی محدود مانده است. همچنین، آژانس به صراحت اعلام کرد که هیچ نشانه معتبری از انحراف مواد هسته ای ایران به سوی اهداف نظامی در دست نیست.

پس از درگذشت یوکیا آمانو پیش از پایان رسمی مأموریتش در سال 2019، رافائل گروسی، دیپلمات آرژانتینی، سکان هدایت آژانس بین المللی انرژی اتمی را به دست گرفت؛ فردی که پیش تر هم معاون مدیرکل در دوران آمانو بود و هم ریاست دفتر محمد البرادعی، مدیرکل پیشین آژانس را بر عهده داشت. در این میان، اسراییل سابقه ای طولانی در جعل و تولید اسناد برای اثبات ادعاهای مربوط به فعالیت های نظامی هسته ای ایران دارد؛ از جمله پرونده معروف به اسناد لپ تاپ که در سال 2004 از سوی سازمان مجاهدین خلق به سازمان سیا ارائه شد و گمان می رود موساد در پس پرده تهیه آن بوده است.

داگلاس فرانتز، که در سال 2009 گزارشی درباره برنامه هسته ای ایران برای کمیته روابط خارجی سنای آمریکا تهیه کرد، افشا کرده بود که موساد از سال 2003 یک واحد ویژه برای برگزاری جلسات محرمانه درباره برنامه هسته ای ایران تشکیل داده و در این جلسات از اسناد جمع آوری شده از داخل و خارج ایران بهره می برده است.

با وجود همه این سوابق، رافائل گروسی همکاری نزدیک خود با اسراییل را برای پیگیری آخرین ادعاهای این رژیم ادامه داد. پس از سال ها مذاکره و برگزاری نشست های متعدد در تل آویو و انجام بازرسی های مکرر در ایران، گروسی گزارشی را برای شورای حکام آژانس تدوین کرد و زمان برگزاری نشست شورا را به گونه ای هماهنگ ساخت که مصادف با آغاز عملیات نظامی اسراییل باشد.

اسراییل نیز آخرین مراحل آمادگی نظامی خود را به طور آشکار و بدون هیچ گونه پنهان کاری، در مقابل دیدگان ماهواره های جاسوسی و دستگاه های اطلاعاتی غرب انجام داد. در چنین فضایی، جای تعجب نیست که 13 کشور عضو شورا یا رأی ممتنع دادند یا اصلاً شرکت نکردند؛ اما آنچه تأسف بار است، سکوت و انفعال کشورهایی بود که می توانستند با رأی منفی، این تصمیم خطرناک را متوقف کنند اما جسارت و بصیرت لازم برای مخالفت با این روند را نداشتند.

آژانس بین المللی انرژی اتمی به طور رسمی با هدف تقویت استفاده ایمن و صلح آمیز از فناوری هسته ای تأسیس شده است و از سال 1965، تمامی 180 کشور عضو این سازمان ملزم اند فعالیت های هسته ای خود را صرفاً به مقاصد غیرنظامی محدود کنند و تحت نظارت آژانس قرار دهند. با این حال، عملکرد آژانس، به ویژه در مواجهه با کشورهای دارای تسلیحات هسته ای همواره با چالش ها و تردیدهای جدی روبه رو بوده است.

برای نمونه، کره شمالی در سال 1994 رسماً از آژانس خارج شد و از سال 2009 هیچ تعهدی نسبت به بازرسی یا نظارت ندارد. کشورهای دارای سلاح هسته ای یعنی آمریکا، روسیه، بریتانیا، فرانسه و چین تنها با بازدیدهای داوطلبانه از برخی سایت های غیرنظامی منتخب با آژانس همکاری می کنند. هند نیز از سال 2009 متعهد به تفکیک کامل برنامه های نظامی و غیرنظامی شده و پاکستان هم ده توافق جداگانه با آژانس دارد که صرفاً پروژه های هسته ای غیرنظامی از جمله دو نیروگاه ساخت چین (آخرین مورد در سال 2017) را شامل می شود.

با این حال، اسراییل تنها یک توافق تضمین محدود با آژانس بین المللی انرژی اتمی دارد که ریشه در توافق همکاری هسته ای غیرنظامی با آمریکا در سال 1955 دارد. الحاقیه ای که در سال 1977 به این توافق افزوده شد، اعتبار آن را به طور نامحدود تمدید کرد، حتی پس از آنکه خود توافق اصلی منقضی شد. در نتیجه، اسراییل طی دهه ها و با تکیه بر نوعی نمایش حقوقی که آمریکا و آژانس به اجرا گذاشتند، عملاً موفق شده مانند کره شمالی از بازرسی های واقعی آژانس فرار کند و خارج از چارچوب نظارتی جامعه بین المللی عمل نماید.

بنجامین و دیویس تأکید می کنند که اسراییل پروژه تسلیحات هسته ای خود را از دهه 1950 میلادی با حمایت گسترده فرانسه، بریتانیا و آرژانتین آغاز کرد و نخستین بمب های هسته ای اش را در سال های 1966 و 1967 ساخت. این روند تا سال 2015 و امضای توافق هسته ای ایران ادامه داشت؛ تا جایی که کالین پاول، وزیر خارجه پیشین آمریکا در ایمیلی افشاشده تصریح کرد: سلاح هسته ای برای ایران هیچ معنایی ندارد، چون اسراییل 200 کلاهک هسته ای در اختیار دارد که همگی به سمت تهران نشانه رفته اند. او همچنین به نقل از محمود احمدی نژاد، رییس جمهور وقت ایران تاکید کرد: ما با سلاح هسته ای چه کنیم؟ اصلاً چگونه باید از آن استفاده کنیم؟

در زمانی که سازمان سیا سندی منتشر کرد که ادعا می کرد عراق اورانیوم کیک زرد را از نیجر وارد کرده است ؛ همان مسیری که اسراییل در دهه 1960 به شکل محرمانه از آرژانتین انجام داده بود ـ آژانس بین المللی انرژی اتمی تنها ظرف چند ساعت به جعلی بودن این سند پی برد و محمد البرادعی، مدیرکل وقت آژانس، بلافاصله موضوع را به شورای امنیت اطلاع داد. با این حال، جرج بوش همچنان بر دروغ کیک زرد نیجر و دیگر ادعاهای ساختگی علیه عراق اصرار ورزید و بر مبنای همین ادعاهای دروغین به عراق حمله کرد و این کشور را به ورطه ویرانی کشاند. تقریباً همه جهان می دانستند که از همان ابتدا البرادعی و آژانس حقیقت را بیان می کردند و همین رویکرد شفاف بود که در سال 2005 جایزه نوبل صلح را برای آنها به ارمغان آورد.

در سال 2007، 16 نهاد اطلاعاتی ایالات متحده در یک ارزیابی ملی، همسو با یافته های آژانس بین المللی انرژی اتمی، به صراحت اعلام کردند که ایران درست مانند عراق هیچ برنامه فعال تسلیحات هسته ای ندارد. جورج بوش در خاطراتش اعتراف کرد: پس از انتشار این گزارش اطلاعاتی، دیگر چگونه می توانستم توجیه کنم که ارتش را برای نابودی تأسیسات هسته ای کشوری به کار گیرم که سرویس های اطلاعاتی خودم آن را فاقد برنامه هسته ای نظامی می دانستند؟ حتی خود بوش نیز دریافته بود که تکرار همان دروغ ها این بار علیه ایران نمی تواند او را از پاسخگویی و مجازات در امان نگه دارد؛ همان بازی خطرناکی که امروز دونالد ترامپ در پیش گرفته است.

محمد البرادعی در خاطراتش با عنوان عصر فریب یادآور می شود که اگر ایران هم زمانی تحقیقات مقدماتی درباره تسلیحات هسته ای انجام داده باشد، این موضوع احتمالاً به دوران جنگ ایران و عراق بازمی گردد؛ دورانی که آمریکا و متحدانش به رژیم صدام برای تولید سلاح شیمیایی کمک کردند ـ سلاح هایی که جان صد هزار ایرانی را گرفت. پس از پایان جنگ سرد و با قدرت گرفتن نومحافظه کاران در واشنگتن، سیاست خارجی آمریکا به طور جدی در خدمت پروژه تغییر رژیم ها قرار گرفت و البرادعی، مدیرکل وقت آژانس، به مانعی مهم بر سر این راه تبدیل شد؛ تا جایی که کمپینی پنهانی برای یافتن مدیری مطیع تر برای آژانس کلید خورد.

با پایان دوران مدیریت البرادعی در سال 2009، یاکیا آمانو، دیپلمات ژاپنی، به ریاست آژانس رسید. افشاگری های ویکی لیکس بعدها نشان داد که دیپلمات های آمریکایی، آمانو را فردی کاملاً هماهنگ با سیاست های واشنگتن توصیف کرده بودند؛ مدیری که از انتخاب مدیران ارشد گرفته تا تعیین رویکرد درباره برنامه هسته ای ایران، همسو با منافع آمریکا عمل می کرد.

اما با ورود رافائل گروسی به ریاست آژانس در سال 2019، وابستگی این نهاد به منافع غرب وارد مرحله ای بی سابقه شد. گروسی نه تنها درباره زرادخانه هسته ای اسراییل سکوت اختیار کرد، بلکه نقش محوری در هموارسازی مسیر جنگ اسراییل علیه ایران ایفا نمود. او با وجود اذعان علنی به این واقعیت که ایران فاقد برنامه تسلیحات هسته ای است و تنها راه کاهش نگرانی های غرب را دیپلماسی می داند، با بازگشایی پرونده های گذشته و زمان بندی رأی گیری شورای حکام هم زمان با تدارکات حمله هوایی اسراییل، عملاً زمینه لازم را برای اقدام نظامی تل آویو و واشنگتن علیه تهران فراهم ساخت.

اگر رافائل گروسی اندکی از احتیاط، بی طرفی و خردمندی محمد البرادعی را در سال 2009 به خرج می داد، شاید آمریکا و اسراییل امروز به آستانه جنگ با ایران کشیده نمی شدند. محمد البرادعی نیز در 17 ژوئن 2025 در پیامی توییتری هشدار داد: اتکا به قدرت نظامی به جای مذاکره، راهی تضمین شده برای فروپاشی رژیم منع گسترش هسته ای است و این پیام را به کشورهای بسیاری مخابره می کند که تنها راه امنیت نهایی، توسعه سلاح هسته ای است!

نویسندگان خاطرنشان می کنند که رافائل گروسی چه به دلیل نقشی که در تسهیل نقشه جنگ آمریکا و اسراییل ایفا کرده باشد و چه در قبال پاداش عملکردش، اکنون به عنوان نامزد مورد حمایت غرب برای جانشینی آنتونیو گوترش در دبیرکلی سازمان ملل در سال 2026 مطرح است؛ رویدادی که به اعتقاد آنان، اگر به وقوع بپیوندد، فاجعه ای برای نظم جهانی خواهد بود. با این حال، خوشبختانه گزینه های شایسته تری برای هدایت جهان به سوی خروج از بحرانی که گروسی خود در شکل گیری آن نقش داشته، وجود دارند. به باور این پژوهشگران، رافائل گروسی باید پیش از آنکه نظام منع اشاعه هسته ای را به سراشیبی نابودی بکشاند و جهان را تا لبه جنگ هسته ای پیش ببرد، نه تنها از ریاست آژانس کناره گیری کند، بلکه نامزدی خود برای دبیرکلی سازمان ملل را نیز پس بگیرد.