مجید محمد شریفی، استادیار گروه روابط بین الملل دانشگاه خوارزمی طی یادداشتی در روزنامه اعتماد نوشت: برقراری آتش بس و فرجام جنگ دوازده روزه اسراییل و امریکا علیه ج.ا.ایران گرچه در ظاهر به منازعه نظامی دوطرف پایان داده اما همچنان پرسش های فراوانی را بی پاسخ بر جای گذاشته است.

آیا این جنگ به برقراری نظمی مبتنی بر یک توازن قدرت و بازدارندگی جدید ختم شده است؟ آیا حملات دوطرف با تثبیت قواعد بازی جدید، احتمال جنگی دیگر را یکسره رفع کرده است؟ آیا اختلافات دو سوی منازعه از مسیر دیپلماسی حل و فصل خواهند شد؟ یا در مقابل تداوم موضوعات محل اختلاف و اقدامات در دست انجام دوطرف، بستری مساعد را برای جنگی دیگر فراهم خواهند کرد؟

از تأملی در ماهیت منازعه به خوبی می توان دریافت که بنای آتش بس کنونی چندان استوار نیست. تداول موضوعات محل اختلاف و ناکامی حملات نظامی اسراییل و امریکا در پایان دادن به این اختلافات و اراده ج.ا.ایران برای ادامه مقاومت در برابر خواسته های حداکثری غرب، تمامی تحلیلگران روشن بین و واقع گرا را به پیش بینی سربرآوردن جنگی دیگر رهنمون کرده است.

گرچه برخی با اتکا به سائقه های خوش بینی همواره حاضر در هر بحران امید بر آن دارند تا پیامدهای ویرانگر جنگ برای هر دو سوی منازعه، مسیر حل اختلافات از مجرای دیپلماسی و مذاکرات احتمالی را هموار کند اما به نظر می رسد تضادهای آشکار در خواسته های ایران، امریکا، اسراییل و همچنین کشورهای اروپایی، افق حل مسالمت آمیز اختلافات را تیره و تار و کرده است.

نمی توان یکسره از دیپلماسی و امکانات نهفته در آن برای حل اختلافات ناامید بود، اما برداشت از تغییر توازن قدرت در منطقه، سرشت متضاد خواسته ها و جهت گیری مقابله جویانه دو سوی منازعه پس از جنگ، چشم انداز روشنی را پیش روی حامیان دیپلماسی قرار نمی دهد.

با عطف نظر به پویایی های قدرت حاکم بر منطقه به عنوان یگانه نیروی تعیین کننده تحولات آتی، می توان به طرح این نظر خطر کرد که در مقایسه با امکان حصول توافق از مسیر مذاکره، پیش بینی سربرآوردن بحران و وقوع جنگی دیگر پیش بینی دقیق تری است، گرچه نویسنده خود امیدوار به نقض این پیش بینی و موفقیت دیپلماسی است؛ اما شوربختانه باید تن به پذیرش این حقیقت داد که منطق مناسبات دولت ها در محیط تهدیدآفرینی چون نظام بین الملل به ویژه عرصه پرخطری همچون خاورمیانه نه بر بنیان آرزوها و خواست های اخلاقی که بر معادلات قدرت استوار شده است.

علی ر غم تداول اختلاف نظرها و درگرفتن مناظراتی پرشور بر سر آینده مناسبات غرب و ج.ا.ایران پس از پایان جنگ دوازده روزه، در مجموع از تأملی در گفتار مقامات و تحلیل های کارشناسان غربی می توان سه رویکرد را به عنوان گزینه های انتخابی استخراج کرد. حامیان هر یک از این سه رویکرد، با اتکا به واقعیت ها، افق های پیش رو و بی تردید آمال و آرزوهای خود به عنوان نیروهای پنهان تعیین کننده هر چشم اندازی، می کوشند دولت ترامپ را در مقام اصلی ترین کنشگر تصمیم گیر به پیروی از رویکرد خود ترغیب کنند.

با درنظر داشتن پیامدهای متفاوت و اثرگذار هر یک از این رویکردها بر سرنوشت و منافع ایران، در ادامه به اقتضای منطق بحث، هر کدام را به گونه ای موجز بررسی خواهیم کرد.

تبدیل دستاوردهای نظامی به پیروزی استراتژیک از مسیر دیپلماسی: نخستین رویکرد غرب که به نظر می رسد در بین مقامات دولت ترامپ و کشورهای اروپایی از مقبولیت و مطلوبیت بیشتری برخوردار است، کوشش برای تبدیل دستاوردهای حاصل از حمله نظامی به یک پیروزی استراتژیک و بزرگ از مسیر دیپلماسی است.

حامیان این رویکرد با مسلم انگاشتن این پیش فرض که حملات نظامی اسراییل و امریکا در کنار تحریم های اقتصادی و فشارهای سیاسی، ج.ا.ایران را در ضعیف ترین موضع خود قرار داده و حتی سبب شکاف در بین مقامات حاکمه شده است، بر این باورند که اکنون می توان از مجرای دیپلماسی ج.ا.ایران را وادار به پذیرش خواسته های حداکثری کرد.

به نظر می رسد غرب بر سر ماهیت و گستره خواسته ها از ج.ا.ایران اتفاق نظر دارد. توقف غنی سازی در داخل، محدودکردن و تضعیف کردن توان موشکی و تضمین عدم حمایت ایران از متحدان منطقه ای سه خواسته اصلی غرب از ج.ا.ایران است. افزون بر این، غرب در انتظار از سرگیری همکاری های ج.ا.ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی و انجام بازرسی های این نهاد است. باوجود این بر سر زمان حصول این خواسته ها اختلاف نظرهایی وجود دارد.

درحالی که اسراییل خواستار تضمین این خواسته ها به صورت همزمان است، امریکا و اروپا از فرآیندی مرحله ای پیروی می کنند. به بیانی دیگر امریکا و اروپا در پی آنند تا ابتدا با تضمین توقف غنی سازی در داخل ایران و ادامه همکاری های تهران با آژانس بین المللی انرژی اتمی، سایر خواسته ها را در مراحل بعدی طلب کنند.

به نظر می رسد ترامپ علی رغم تحریکات نتانیاهو و جنگ طلبان داخلی امریکا، همچنان توافق با ایران را بر گزینه نظامی ترجیح می دهد. ترامپ با پیروی از سیاق رفتاری خود در برخورد با موضوعات محل اختلاف بر آن است که حفظ تهدید نظامی و حتی به کارگیری آن نه تنها شانس دیپلماسی را از بین نمی برد، بلکه امکان توافق را نیز افزایش می دهد.

در رویکرد ترامپ در سیاست خارجی می توان طنین کلام مشهور فریدریش کبیر پادشاه پروس را مشاهده کرد که دیپلماسی بدون زور، همانند نواختن موسیقی بدون ادوات است. ترامپ با اتکا به چنین منطقی امیدوار است حملات نظامی انجام شده و تهدید به تکرار آن، ج.ا.ایران را به انجام توافق وادار سازد.

تداوم حملات نظامی و بی ثبات سازی داخلی: رویکرد دوم که اسراییل بیشتر از آن حمایت می کند، تداوم حملات نظامی به ایران با هدف جلوگیری از بازیابی توان هسته ای موشکی ج.ا.ایران است.

حامیان این رویکرد با پیش فرض تسلط بر حریم هوایی ایران و همچنین تسلط اطلاعاتی در داخل ایران معتقدند می توان با انجام حملات هوایی و همکاری های نیروهای داخلی مانع از احیای توان هسته ای و موشکی ج.ا.ایران است. ترامپ نیز گرچه خود از توافق حمایت می کند اما در دیدار اخیر با نتانیاهو، انجام حملات نظامی را در صورت نیاز رد نکرده است. حفظ تهدید نظامی مداوم و انجام حملات پرتکرار سبب خواهد شد تا ج.ا.ایران به دولتی ناتوان و درمانده تبدیل شده و زمینه برای تحولات سیاسی و اجتماعی در این کشور فراهم شود.

افزون بر ادامه حملات نظامی علیه تاسیسات هسته ای و نظامی اسراییل به دنبال آن است تا از مسیر اقدام علیه نهادهای سیاسی، افراد و سازمان های مدیریتی و خدماتی و همچنین خرابکاری زمینه را برای بی ثبات سازی سیاسی و اجتماعی فراهم کند. به نظر می رسد تمرکز چنین عملیات هایی بیشتر در تهران و همچنین مناطق مرزی باشد. در تهران، کوشش برای فلج کردن دولت در بخش مدیریتی، خدمات رسانی و مهم تر از آن کنترل نظامی و امنیتی و در مناطق مرزی نیز کوشش برای فعال کردن هسته ها و گروه های ناراضی با هدف سلب حاکمیت بر این مناطق مهم ترین اهداف خواهند بود.

کوشش برای تغییر رژیم: رویکرد سوم و مجادله برانگیز غرب در مواجهه با ج.ا.ایران کوشش برای تغییر رژیم است. برخی در اسراییل و امریکا بر این باورند که اکنون مناسب ترین زمان برای تغییر رژیم در ایران است. فشارهای اقتصادی، نارضایتی های سیاسی، شکاف اجتماعی، شکاف در حاکمیت و مهم تر از آن تضعیف توان نظامی به سبب حملات اسراییل و امریکا، مساعدترین بستر را برای تغییر نظامی سیاسی در ایران و ترسیم یک چهره جدید در خاورمیانه فراهم کرده است.

این رویکرد با اتکا به این برداشت که حملات نظامی اسراییل و امریکا، به ویژه ترور فرماندهان نظامی و تهدید مقامات سیاسی، یکپارچگی حاکمیت در ج.ا.ایران را دستخوش زوالی بی سابقه کرده است از تداوم حملات به ویژه هدف قرار دادن مقامات بلندپایه به عنوان مسیری برای تغییر رژیم حمایت می کند.

قیاس شرایط کنونی ج.ا.ایران با عراق سال 1991، مدافعان تغییر رژیم در ایران را بدین نتیجه گیری رهنمون کرده است که نباید اشتباه جورج بوش پدر در برابر عراق دهه 1990 با ج.ا.ایران تکرار شود. فرصت دادن به ج.ا.ایران سبب بازیابی توان نظامی و حمایت های منطقه ای این دولت از گروه های نظامی همسو و در نتیجه تهدید منافع غرب خواهد شد و به بدین سبب باید تغییر رژیم را به عنوان گزینه ای ممکن و در دسترس با جدیت تمام دنبال کرد.

گرچه ترامپ خود از بزرگ ترین منتقدان رویکرد اقدام نظامی با هدف تغییر نظام سیاسی در سیاست خارجی امریکا است، با وجود این، ویژگی های شخصی وی و میل سیری ناپذیر در معرفی دستاوردهای بی همتا از یک سو و قیاس وی با رونالد ریگان ازسوی دیگر ممکن است وی را به کوشش برای تغییر نظام سیاسی در ایران ترغیب کند. حامیان این رویکرد می کوشند با تکرار این استدلال که سیاست های ریگان سبب فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی شد و اکنون امکان انجام سیاستی مشابه در مواجهه با ج.ا.ایران وجود دارد، ترامپ را به در پیش گرفتن سیاست تغییر رژیم تشویق کنند.

ترامپ تاکنون در برابر این تحریکات مقاومت کرده است اما با اتکا به این واقعیت که پیش بینی ناپذیری، پیش بینی پذیرترین ویژگی ترامپ است امکان تغییر رویکرد را نباید از نظر دور داشت. نکته مهمی که باید بدان توجه داشت این است که سه رویکردی که در بالا بدان ها اشاره شد ضرورتا در تضاد با یکدیگر قرار ندارند. غرب با برداشتی که از موقعیت ج.ا.ایران دارد ممکن است هر چهار گزینه را به صورت همزمان دنبال کند.

از سرگیری مذاکرات ضرورتا به معنای حذف گزینه نظامی، توقف حملات نظامی و کوشش برای بی ثبات سازی در داخل و فراهم کردن بستر تغییر رژیم نیست. تنها، امکان سربرآوردن جنگی با زیان هایی جبران ناپذیر و تهدید جدی منافع امریکا و متحدان در منطقه ازسوی ج.ا.ایران می تواند سبب حذف گزینه نظامی از انتخاب های غرب و ترجیح دیپلماسی بر منازعه شود.

محاسبه قدرت یگانه عاملی است که انتخاب های غرب در مواجهه با ج.ا.ایران را تعیین خواهد کرد. نه اتکا به حقوق بین الملل و نه منشور سازمان ملل هیچ کدام، مانعی بر سر راه سیاست های غرب نخواهند بود. در چنین شرایطی نباید باردیگر القای دیدگاه هایی همچون مخالفت ترامپ با گزینه نظامی به دلایل حزبی و ترجیحات داخلی، اختلاف نظر با نتانیاهو بر سر پیامدهای حمله نظامی یا ترجیح ترامپ به انجام توافق به هر قیمتی سبب مانعی از پیش بینی جنگی دیگر شود.