کوسه ها در راس زنجیره غذایی قرار دارند و حضورشان در دریاها و اقیانوس ها نشان از تنوع زیستی آبهاست.

به گزارش همشهری آنلاین، امروز روز جهانی آگاهی رسانی درباره کوسه هاست؛ موجودی که از میلیون ها سال پیش، بی صدا در آبهای جهان حکمرانی می کند. برخلاف تصویر هالیوودی از یک شکارچی بی رحم، کوسه ها نگهبانان پنهان تعادل دریا هستند؛ مرموز، باشکوه و امروزه، در خطر انقراض. به قول فریدون عوفی، پژوهشگری که بیش از دو دهه روی این موجودات افسانه ای کار کرده، کوسه ها برای انسان ها، نه تنها نمادی از خطر و قدرت، بلکه موجودی اسطوره ای با ویژگی هایی فراانسانی است.

فریدون عوفی، پژوهشگر و عضو هیات علمی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور و عضو کمیسیون های بین المللی مدیریت اکوسیستم ها (CEM) منطقه غرب آسیا و اقیانوس هند و همچنین عضو گروه متخصصان کوسه ماهیان اتحادیه حفاظت از طبیعت (IUCN Specialist Group) است.

او بیش از دو دهه بر روی غضروف ماهیان که کوسه ها جزوی از آن ها هستند، مطالعه کرده و تحقیقات او و تیمش نشان می دهد وضعیت گونه های کوسه ماهی ها نگران کننده تر از گذشته شده است. بر اساس تحقیقات او از میان حدود 500 گونه شناسایی شده کوسه ماهی در جهان، بیش از 37درصد در رده تهدید قرار دارند (آسیب پذیر، در خطر، یا به شدت در خطر انقراض) که این عدد نسبت به سال 2014، که حدود 25درصد بود، رشد چشمگیری داشته است.

روند عمومی نشان دهنده افزایش تعداد گونه های در معرض تهدید است و این شامل گونه هایی که در خلیج فارس و دریای عمان زندگی می کنند هم می شود. یعنی بسیاری از گونه هایی که در گذشته در رده کم خطر NT بودند، اکنون به رده های آسیب پذیر VU ، در خطر انقراض EN و حتی به شدت در خطر انقراض CR منتقل شده اند.

تحقیقات این پژوهشگر موسسه تحقیقات شیلاتی کشور نشان می دهد در سال 1395 نشان داده بود که 907 گونه ماهیان در آب های خلیج فارس و تنگه هرمز و خلیج عمان حضور دارند و از آن میان 32گونه کوسه ماهیان تأیید شده است. وضعیت فعلی نشان می دهد حدود 70درصد گونه های کوسه ماهیان در وضعیت تهدید VU، EN، CR قرار دارند و تنها حدود 10 گونه در رده کم خطر (LC) یا داده ناکافی (DD) هستند.

فریدون عوفی درباره آخرین وضعیت گونه های کوسه ماهیان بر اساس معیارهای IUCN در سال 2024 گفت: از تعداد32 گونه کوسه ماهیان ایران، 22 گونه در وضعیت نامطلوب، تهدیدآمیز (آسیب پذیر، در معرض خطر و به شدت در معرض خطر انقراض) و 6 گونه با کمی اختلاف وضعیت ارزیابی شده، در وضعیت کم خطر قرار دارند، دو گونه نیز برای تعیین وصعیت ارزیابی فاقد اطلاعات کافی هستند. گونه های کوسه چکشی چین دار، کوسه چکشی بزرگ و کوسه دم دراز اقیانوسی به شدت در معرض انقراش هستند.

فریدون عوفی درباره تحولاتی که در دهه های اخیر در زمینه مخاطرات زیست کوسه ها در خلیج فارس و دریا عمان رخ داده است، گفت: صید کوسه در دهه 70 تا 80 عمدتاً با ابزارهای سنتی و در سطح محلی انجام می شد؛ اما امروزه تجارت جهانی باله کوسه و استفاده از تورهای صنعتی و کشتی های فراساحلی صدمات گسترده تری ایجاد کرده اند.

در همین دوران تخریب زیستگاه بیشتر محدود به بندرها و نقاط ساحلی بود و تغییر اقلیم و افزایش دمای آب تهدید مهمی تلقی نمی شد، اما امروز این موارد به ویژه توسعه صنایع ساحل و فرا ساحل نفت و گاز و از طرفی رشد غیر موزون مناطق مسکونی (روستایی و شهری و گستردش بنادر)، به عنوان یکی از تهدیدات جدی برای بقا و مهاجرت کوسه ها مطرح است. به طوری که امروزه پروژه های بزرگ احیای ساحل (Land Reclamation) در امارات، قطر و عربستان تأثیرات عمیق تری بر کل اکوسیستم دریایی دارند.

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور معتقد است در حوزه قانون گذاری و آگاهی عمومی پیشرفت هایی حاصل شده (مانند ایجاد مناطق حفاظت شده دریایی در برخی کشورها)، اما اجرای قوانین و مشارکت جوامع محلی هنوز با چالش روبه رو است.

او در پاسخ به این سوال که آیا مخاطرات این گونه ها نسبت به پژوهش اش در دهه 90 تغییر کرده است، گفت: در دهه 1400 شمسی، تهدیدات زیستی کوسه ماهیان نه تنها باقی مانده اند بلکه پیچیده تر و گسترده تر شده اند. مخاطرات جدید مانند تغییرات اقلیمی و آلودگی میکروپلاستیکی در دهه 1390 هنوز چندان مطرح نبودند، ولی اکنون تأثیر مستقیمی بر بقای گونه ها دارند با اینکه پیشرفت هایی در پژوهش و آگاهی عمومی حاصل شده، اما صید بی رویه و تجارت غیرقانونی همچنان ادامه دارد و به عنوان مهم ترین تهدید باقی مانده است.

غواصی با کوسه در آبهای خلیج فارس - منطقه حفاظت شده دریایی جزیره صبر ابونعیر امارات متحده عربی

عکس از فریدون عوفی - 2016

این متخصص کوسه ماهیان نقش مدیریت دولتی، به ویژه سازمان های شیلات و محیط زیست، در حفاظت و آگاهی رسانی بسیار حیاتی دانست و گفت: حفاظت از کوسه ماهیان در ایران نیازمند رویکردی هماهنگ و متوازن میان سازمان شیلات و سازمان محیط زیست است.

هر دو سازمان با وظایف و قابلیت های خاص خود می توانند مکمل یکدیگر باشند، اما ضعف های مدیریتی، کمبود منابع وعدم همکاری موثر، کارایی برنامه های حفاظت را کاهش داده است. با اجرای پیشنهادات مدیریتی ارائه شده، می توان گام های مؤثری در جهت حفظ این گونه های ارزشمند برداشت و از پیامدهای منفی صید بی رویه و قاچاق جلوگیری کرد.

سازمان شیلات ایران صید کوسه ماهیان در فصل زادآوری را ممنوع کرده است، اما این ممنوعیت یا رعایت نمی شود یا نظارت کافی بر آن نیست. فقدان گشت دریایی مستمر، نبود سامانه ردیابی شناورها (VMS) و خلأ در اجرای قوانین CITES موجب شده قاچاق چیان حاشیه امن داشته باشند. برخی صیادان سنتی یا سودجو باله ها را جداگانه به دلالان محلی یا واسطه های خارجی می فروشند.

دلایل اصلی تداوم قاچاق باله کوسه ارزش اقتصادی بسیار بالا و معامله هر کیلوگرم باله خشک کوسه در بازارهای شرق آسیا تا 1000 دلار آمریکا، نبود معیشت جایگزین برای صیادان مناطق محروم و ناهماهنگی بین سازمان های ذی ربط (شیلات، محیط زیست، گمرک، مرزبانی) است. سازمان شیلات به دلیل تسلط بر مجوزهای صید، نقش کلیدی در کنترل بهره برداری از کوسه ها دارد، اما به دلیل فشارهای اقتصادی و تغییرات مدیریتی، اغلب اجرای قوانین حفاظتی با ضعف مواجه است.

سازمان محیط زیست در زمینه حفاظت گونه و آگاهی رسانی عمومی فعال تر ولی به تنهایی نمی تواند بدون حمایت و همکاری سازمان شیلات موفق باشد. فقدان هماهنگی بین دو نهاد و سایر سازمان های مرتبط (گمرک، مرزبانی، نیروی انتظامی) مهم ترین عامل ناکارآمدی مدیریت حفاظت کوسه ها است. برای بهبود، نیاز به برنامه های جامع مشترک، تقسیم نقش های مشخص، و ایجاد سازوکارهای همکاری و نظارت همزمان وجود دارد.

صید بی رویه و غیرقانونی- ماهیگیری بدون هویت: علت اصلی کاهش جمعیت کوسه ماهیان در منطقه، صید بی رویه به ویژه برای باله کوسه است (برای استفاده در سوپ باله کوسه و صادرات. بسیاری از صیدها ثبت و گزارش نمی شوند و این باعث عدم نظارت موثر می گردد. کوسه ها به عنوان صید جانبی در تورهای ماهیگیری نیز گرفتار می شوند.

تجارت غیرقانونی باله کوسه: در برخی کشورهای منطقه، علی رغم وجود قوانین محدودکننده، صادرات پنهانی باله کوسه به کشورهای آسیای شرقی (مانند چین، هنگ کنگ و تایوان) همچنان ادامه دارد. در اکثر موارد کوسه ماهیان برای باله هایشان صید شده و پس از بریدن باله، به دریا انداخته می شوند (شیوه ای غیراخلاقی و مخرب)

تخریب زیستگاه های طبیعی: ساخت وسازهای ساحلی، توسعه بنادر و توریسم باعث تخریب زیستگاه های ساحلی و بسترهای شنی و مرجانی شده که برای زادآوری کوسه ها حیاتی هستند. پروژه های عظیم احیای زمین از دریا در امارات و قطر، نمونه ای از این دخالت های زیست محیطی اند.

آلودگی دریاها و تغییرات اقلیمی: نشت نفت، ورود پساب های صنعتی و فاضلاب های شهری به آب های خلیج فارس و دریای عمان، موجب آلودگی گسترده آب ها و تهدید جانوران دریایی می شود. کوسه ها به دلیل عمر طولانی و موقعیت بالای خود در زنجیره غذایی، مقادیر بالایی از مواد سمی مانند جیوه را در بدن خود انباشته می کنند. گرم شدن آب دریا و تغییرات pH نیز بر الگوهای مهاجرت، تغذیه و زادآوری کوسه ها تأثیر منفی دارد.

نبود و یا کمبود قوانین حفاظتی یا ضعف در اجرای آن ها: بسیاری از کشورهای منطقه، فاقد چارچوب های قانونی شفاف برای حفاظت از کوسه ها هستند یا این قوانین به درستی اجرا نمی شوند. فقدان برنامه های حفاظتی فراکشوری (منطقه ای) برای مدیریت جمعیت کوسه ها در آب های مشترک.

فقدان داده و پژوهش علمی دقیق: بسیاری از کشورهای منطقه داده کافی درباره وضعیت جمعیتی کوسه ها، مسیرهای مهاجرتی و زیستگاه ها ندارند. نبود داده، برنامه ریزی برای حفاظت از گونه ها را دشوار می سازد.

وضعیت کنونی (تا 2024)

در خطر (EN)

به شدت در خطر (CR)

به شدت در خطر (CR)

آسیب پذیر (VU)

آسیب پذیر (VU)

تولید مثل زنده زایی در کوسه ماهیان
عکس: فریدون عوفی - آبهای استان بوشهر

فریدون عوفی سال های زیادی با جامعه محلی خط ساحلی جنوب کشور زندگی کرده و روایت های زیادی از آن ها در مورد کوسه ها شنیده است. او درباره رابطه انسان و کوسه گفت: کوسه ماهی این شکارچی مرموز دریاها، از دیرباز جایگاه ویژه ای در ذهن و زبان مردم ساحل نشین و دریانوردان خلیج فارس و دریای عمان داشته است. در افسانه ها و روایت های عامیانه، کوسه نه تنها نمادی از خطر و قدرت، بلکه موجودی اسطوره ای با ویژگی هایی فراانسانی تلقی می شود.

بسیاری از ماهیگیران که عمر خود را بر امواج خروشان گذرانده اند، داستان هایی شگفت انگیز از برخورد با کوسه ها روایت می کنند؛ گاه به عنوان نگهبانان گنج های پنهان در اعماق، و گاه تجسم خشم دریا. باورهای محلی، کوسه را گاه موجودی مقدس می دانند که نباید کشته شود، چرا که موجب خشم دریا خواهد شد. در برخی دیگر از فرهنگ های بومی، دندان کوسه به عنوان طلسمی برای حفاظت در برابر چشم بد یا بلایا به کار می رفته است.

همچنین ترانه ها و مثل های محلی درباره کوسه ها، جایگاه آنان را در حافظه جمعی مردم ساحل نشین و دریانوردان منطقه تقویت کرده اند. در سنت شفاهی این جوامع، کوسه ماهی به گونه ای روایت می شود که گویی موجودی اسطوره ای است، با نقشی فراتر از یک جانور دریایی. همین آمیزه از واقعیت و خیال، و از باور تا افسانه، کوسه را به موجودی جذاب و پررمز و راز بدل کرده است.

بررسی این باورها، پنجره ای گشوده به ذهنیت تاریخی و فرهنگی مردمانی است که زندگی شان با دریا گره خورده است. در جنوب ایران، به ویژه در میان مردم ساکن سواحل خلیج فارس و خلیج عمان، کوسه ماهی با نام های محلی متعددی شناخته می شود. این نام ها بسته به گویش، قومیت، و منطقه و استان (خوزستان، هرمزگان، بوشهر، سیستان و بلوچستان) ممکن است اندکی تفاوت داشته باشند.

به عنوان مثال کُفُت (هرمزگان و برخی مناطق بوشهر و قشم)، کُپَر و کافَر (هرمزگان و بلوچستان)، چوُفا یا چافا (بلوچستان)، و همچنین اسامی متداول دیگر در گویش های محلی جنوب کشور نظیر سگ ماهی (الهام گرفته از نام عربی سمک الکلب )، چُکُه ماهی، شیر ماهی، و گُله ماهی.