نصرت الله تاجیک، دیپلمات بازنشسته و استاندار پیشین در روزنامه اعتماد نوشت: برجام متن دارد و فرامتن! دومی خیلی بیشتر به کار ایران آمد و صنعت هسته ای ایران را که حرف و حدیث پشت سرش فراوان بود، مشروع و پدر مادر دار کرد! در بخش اول این یادداشت تمرکز بر نافذ نبودن برجام به دلیل خروج امریکا و ترک فعل و عدم اجرای تعهدات سه کشور اروپایی بود و اینکه چین و روسیه چه نقشی در جلوگیری از سوءاستفاده امریکا از حضور آنان در برجام و ضرورت ترک آن توسط این دو کشور می توانند ایفا کنند.

همچنین به سلسله اقداماتی که ایران در مجاب کردن کشورها به تایید موضع چین و روسیه اشاره کردیم و اما زمینه دیگر برای زنده نبودن برجام، حمله امریکا و اسراییل به تاسیسات هسته ای ایران است که تحت نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی بود و اینکه نه تنها عنصر مادی برجام بلکه عنصر مادی تحریم های سابق شورای امنیت نیز دیگر از بین رفته است که اثبات این نیاز به فعالیت دیپلماتیک وسیع و اخذ مشورت و دخالت وکلای مبرز بین المللی دارد که آن را با سایر نکات تبدیل به یک مستند حقوقی برای اقناع شرکت کنندگان در جلسات کارشناسی و شورای وزیران عضو برجام و اعضای دایم و غیر دایم شورای امنیت و کشورها کنند و در این دو ماه تا مهر ماه باید همه این اقدامات انجام شود و متون و منشوراتی برای جلسات کارشناسی و وزرای مانده در برجام تهیه گردد تا به طور حقوقی، قوی، مستدل و مستند استدلال های ایران در جهت اقناع اعضای شورا و برجام مطرح شود.

در این راستا اگر ایران زودتر لایحه شکایت خود را علیه امریکا و اسراییل برای حمله به تاسیسات هسته ای قانونی و تحت نظارت آژانس و مخاطرات این جنایت برای مردم کشور و منطقه، آماده و ارایه کند ممکن است از دو جهت روی موضوع مکانیسم ماشه تاثیر مثبت بگذارد: اول جلب نظر و افکار عمومی مردم، رسانه ها و کشورهای جهان برای همراهی با ایران و طبعا تمایل مسوولان کشورها برای همکاری راحت تر در شورای امنیت و دوم همراهی بهتر و بیشتر اعضای غیردایم شورای امنیت در بحث های حقوقی و سیاسی و حتی هم پیمانان ایران مانند چین و روسیه.

همان گونه که آقای رضا نصری در توییتی درباره توانایی سه کشور اروپایی (E3) در فعال سازی مکانیزم ماشه (1) (Trigger) براساس یک پرونده حقوقی به نام قضیه گابچیکوو- ناگیماروس در دیوان بین المللی دادگستری شک نموده، برای روشن شدن موضوع اول به آن می پردازم. پرونده قضیه گابچیکوو- ناگیماروس (Gabčíkovo Nagymaros Project) در دیوان بین المللی دادگستری (ICJ)، نشان داد که وقتی هدف و... موضوع مشترک یک معاهده از میان می رود، اجرای تعهدات ناشی از آن نیز ممکن است خود به خود منتفی گردد یا معاهده به طور منطقی و حقوقی قابل ادامه نباشد. در این پرونده دو کشور مجارستان و چکسلواکی (که بعدا به جانشینی اسلواکی ادامه دهنده دعوا شد) در سال 1977 یک معاهده دوجانبه امضا کردند برای احداث یک سیستم مشترک سدسازی روی رود دانوب (Gabčíkovo در چکسلواکی و Nagymaros در مجارستان).

هدف از این پروژه مشترک، تولید انرژی برق آبی، کنترل سیلاب و بهبود ناوبری بود. مجارستان در دهه 1980 به دلایل عدیده و از جمله زیست محیطی و نگرانی های سیاسی از ادامه پروژه در بخش خود (Nagymaros) خودداری کرد. چکسلواکی نیز اقدام یک جانبه ای انجام داد و پروژه را به صورت یک جانبه از مسیر دیگری ادامه داد (موسوم به مرحله C). مجارستان نیز در سال 1989 اعلام کرد که معاهده را فسخ می کند، چراکه از نظرش هدف مشترک معاهده دیگر وجود ندارد. با ارجاع پرونده به دیوان بین المللی دادگستری (ICJ - 1997) دیوان در رای خود فسخ یک جانبه معاهده توسط مجارستان را غیرموجه دانست، ولی در عین حال، نکته مهمی را تصریح کرد که اگر موضوع و هدف اصلی معاهده دیگر وجود نداشته باشد یا امکان تحقق آن به طور اساسی از بین رفته باشد، معاهده ممکن است بی اعتبار یا خاتمه یافته تلقی شود ( A treaty may be terminated or suspended if the object and purpose of the treaty have disappeared. ).

براساس این رای دادگاه (2) و با توجه به اینکه هدف و موضوع برجام و قطعنامه های مرتبط یعنی نظارت بر فعالیت های صلح آمیز در سایت های هسته ای موجود که تحت نظارت آژانس بوده اکنون با تخریب فیزیکی این سایت ها عملا از بین رفته است، عملا در چنین شرایطی، استناد به ساز و کارهای اجرایی مانند مکانیسم ماشه (Trigger) برای بازگشت تحریم ها بی معنا و نشان از اهداف اروپا برای ماندن در برجام دارد! چراکه موضوع و محل اجرای این سازوکارها دیگر وجود خارجی ندارند! یعنی حمله غیرقانونی و بدون یک دستورالعمل بین المللی به سایت های اعلام شده و تحت نظارت هسته ای ایران، در حالی که هیچ گونه شواهدی برای تهدید بودن این سایت ها برای امریکا و اسراییل نداشته که هر دو نیز دارای تسلیحات هسته ای هستند عملا همان تاسیساتی را از میان برده که قطعنامه های شورای امنیت برای مهار و نظارت بر آنها طراحی شده بودند.

به عبارت روشن تر هدف اصلی برجام که اطمینان پذیری و راستی آزمایی از صلح آمیز بودن برنامه هسته ای ایران از طریق نظارت و اعمال محدودیت های آیین نامه ای و ازجمله نصب دوربین حتی بیش از میزان مقررات از طریق اقدام نظامی امریکا و با تایید سه کشور اروپایی، ازبین رفته است. همان طور که در بالا عرض شد و دیوان بین المللی دادگستری در قضیه گابچیکوو-ناگیماروس رای داد و با استفاده از منطق حقوقی این قضیه الان هدف و قصد و غرض اصلی برجام با حمله امریکا که عضوی از برجام هم نیست از میان رفته است و در چنین شرایطی، توسل به مکانیزم حل اختلاف برجام (Snapback & Trigger) برای اعمال مجدد تحریم هایی که موضوع آنها به صورت فیزیکی نابود شده، نه تنها غیرواقع بینانه است، بلکه سوءاستفاده ای مغرضانه از ساز و کارهای حقوق بین الملل است، زیرا مکانیسم حل و فصل اختلاف در برجام بر پایه اصل حسن نیت و حل مسالمت آمیز منازعات طراحی شده است. سه کشور اروپایی با حمایت از حملات غیرقانونی امریکا به یک محل قانونی که تهدید فوری برای امریکا نبوده، زیربنای حقوقی و فنی توافق برجام را نابود کرده است، این اصول را نقض کرده اند و جایگاه حقوقی خود برای فعال سازی ابزارهای اجرایی توافق را از میان برده اند.

ضمنا چون این سه کشور اروپایی با حملات اسراییل و امریکا به ایران همسو بوده و به طور غیر مستقیم یک اقدام غیرقانونی را تایید می کنند، دیگر از نظر حقوقی صلاحیت توسل به مکانیسم ماشه برای حل اختلاف در برجام را از دست داده اند. به بیان دیگر، با حمایت از حملات امریکا و اسراییل به تاسیسات هسته ای ایران، رهبران اروپایی عملا با استفاده غیرقانونی از زور علیه سایت هایی که تحت نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی قرار داشتند همراه شده اند و با اقدامی که ناقض قواعد آمره حقوق بین الملل (jus cogens) و به ویژه ماده 2 (4) منشور ملل متحد است، همراهی کرده اند.

این نیز قابل توجه است که موضوع قطعنامه های شورای امنیت که اکنون تهدید به احیای آنها می شود نیز از بین رفته است. یعنی هم موضوع و هدف برجام از بین رفته و هم موضوع و هدف قطعنامه های قبلی که برای نظارت و محدودسازی فعالیت هایی صادر شده بودند و با تخریب تاسیسات موردنظر دیگر موضوعیتی ندارند. سه کشور اروپایی به صرف اینکه اعلام نکرده اند از برجام خارج شده اند درصدد سوءاستفاده از این وضعیت هستند! ولی در عمل نه تنها به تعهدات خود در برجام و قطعنامه 2231 عمل نکرده اند بلکه با عدم محکومیت اقدام امریکا و تایید این حملات نمی توانند ادعای عضوی از اعضای برجام داشته باشند و لذا همین عدم پایبندی آنها به عنوان خروجشان از برجام تلقی می شود و صلاحیت فعال کردن مکانیسم ماشه را ندارند!