با گذشت سه هفته از آتش بس و پایان جنگ 12روزه، طبقه بندی پرونده های مجروحان جنگی ایران، ابعاد جدیدی از خسارات انسانی حملات اسراییل را نشان می دهد.

به گزارش اعتماد، بعد از آغاز آتش بس و طبق گزارش های ثبت شده دانشگاه های علوم پزشکی، استان های تهران، کرمانشاه، خوزستان، لرستان، اصفهان، مرکزی، آذربایجان شرقی، همدان، زنجان و گیلان، بیشترین تعداد مجروحان و شهدای جنگ 12 روزه را داشتند که استان تهران با بیش از 2700 مصدوم، استان کرمانشاه با بیش از 480 مصدوم و استان خوزستان با بیش از 360 مصدوم در صدر این فهرست هستند.

آمار نهایی تعداد شهدای جنگ 12روزه در ایران 1062 نفر و تعداد مجروحان، حدود 5750 نفر است که هنوز حدود 170 نفر از مجروحان به دلیل شدت جراحات و صدمات جنگی در بیمارستان ها بستری هستند و از این تعداد هم 35 نفرشان شرایط وخیمی دارند.

آسیب های جسمی و روانی ناشی از موج انفجار، زخم و پارگی و بریدگی، آسیب های شدید به احشای داخلی، آسیب مغزی، آسیب تنفسی و ریوی، شکستگی قفسه سینه و لگن و سر و ستون فقرات و دست و پا و جمجمه و گردن، قطع عضو، ضایعات نخاعی، آسیب شنوایی، آسیب بینایی و سوختگی، انواع صدماتی است که با طیف خفیف تا شدید و گاه تا حد معلولیت و ناتوانی دایمی، این افراد را درگیر کرده است.

حسین کرمانپور؛ رییس مرکز اطلاع رسانی وزارت بهداشت، می گوید که تا روز 22تیر، پرونده 1403 نفر از مجروحان جنگ 12روزه، با اطلاعات دقیق تر و به تفکیک نوع جراحات و آسیب دیدگی اعضای بدن، در سامانه وزارت بهداشت ثبت شده است.

طبق این تفکیک و بر مبنای پرونده های ثبت شده، حدود 50 درصد جراحات، از نوع کوفتگی، زخم، بریدگی و پارگی عضلات و گوش و صورت و گردن و ناشی از ورود یا برخورد اجسام سخت به بدن یا ریزش آوار بوده است. حدود 16 درصد از این تعداد مجروح، شکستگی اندام تحتانی، حدود 13درصد، شکستگی اندام فوقانی و حدود 12درصد، آسیب دیدگی سر دارند که آسیب های سر شامل شکستگی و ضربه به سر، جدا از شکستگی و آسیب های اندام فوقانی طبقه بندی شده است.

طبق مندرجات پرونده 1403 نفر از مجروحان جنگ 12روزه، حدود 8 درصدشان، دچار آسیب در قفسه سینه و حدود 6 درصد، دچار آسیب های شکم شده اند که آسیب های قفسه سینه شامل شکستگی و ضربه، و آسیب های شکم، شامل ضربه و پارگی هم بوده است. حدود 4درصد از کل مجروحان جنگ 12روزه دچار آسیب های گوش و شنوایی، حدود 3درصد دچار آسیب های چشمی و حدود 2.5 درصد دچار آسیب های گردنی شده اند.

کرمانپور می گوید که در این طبقه بندی، فعلا آسیب دیدگی اعضای بدن ثبت می شود اما آسیب های ناشی از آتش سوزی و سوختگی، موج انفجار، آسیب تنفسی، مصدومیت تشعشعات (پرتوی)، آسیب ناشی از حبس شدن زیر آوار یا اصابت اجسام سخت و آسیب های روانی، در فصل جداگانه ای با عنوان حوادث تجمیع شده که طبق نتایج اولیه این تفکیک تجمیعی و بر مبنای پرونده های ثبت شده 1403 مجروح جنگی، حدود 40 درصدشان، آسیب و مصدومیت و جراحت ناشی از حوادث داشته اند، حدود 500 نفر، دچار عوارض ناشی از موج انفجار شده اند و مصدومیت تشعشعات هم، صفر بوده است.

در حالی که طبق برآورد اولیه فدراسیون ورزش های جانبازان و معلولان، حدود 1300 نفر از مجروحان جنگ 12 روزه، به دلیل قطع عضو، قطع نخاع یا آسیب های ذهنی ناشی از موج انفجار، دچار معلولیت دایم خواهند شد، کرمانپور در پاسخ درباره عوارض ماندگار و معلولیت ناشی از جراحات و مصدومیت ها و امکان بهبودی مجروحان در کوتاه مدت یا بلندمدت، می گوید: شکستگی اندامی، غیر از موارد قطع عضو، معمولا بهبودی دارد و 99درصد شکستگی ها، عارضه ای ندارد و حتی منجر به معلولیت نمی شود اما شکستگی لگن، اگر در حد خرد شدگی شدید استخوان و غیر ممکن شدن بازگشت توده استخوانی یا آسیب شدید به روده ها در حد اجبار به خارج کردن روده باشد، معلولیت ایجاد خواهد کرد که نه تنها در جنگ 12 روزه با این موارد مواجه بوده ایم، تعدادی از جانبازان جنگ ایران و عراق هم در وضع کلستومی و معلولیت گوارشی هستند و به دلیل آسیب های شدید، روده هایشان خارج از بدنشان است.

وقتی در مورد مجروحیت ناشی از ضربه به سر صحبت می کنیم، طیفی از شکستگی ساده تا آسیب دیدگی مواد داخل سر و آسیب دیدگی و له شدگی جمجمه و مخچه و قاعده مغز مدنظر است که موارد له شدگی جمجمه و مخچه و قاعده مغز، منجر به معلولیت می شود. قطع شدن یا له شدگی اعصاب و عروق و عضلات اندام های فوقانی و تحتانی هم، معلولیت ایجاد می کند و برگشت ناپذیر است. قطع اعضای بدن هم، معلولیت دایمی دارد که در جنگ 12روزه، با موارد زیادی از قطع کامل دست و پا مواجه شدیم.

ضربه به قفسه سینه، معمولا آسیب ماندگار ندارد و منجر به معلولیت هم نمی شود چون عضلات انعطاف پذیر قفسه سینه، مثل مانعی در برابر فشار و ضربات عمل می کند اما در ضربات بسیار شدید به قفسه سینه، با خطر له شدگی کامل ریه مواجهیم.

پارگی شدید گوش در حد غیر ممکن شدن پیوند گوش و همچنین، آسیب شدید به پرده و استخوان های داخلی گوش به دلیل شدت موج انفجار، غیر قابل درمان است و فرد مجروح، باید تا پایان عمر از سمعک و پروتز استفاده کند. شکستگی گردن و آسیب نخاعی، بر حسب شدت آسیب، یا در طولانی مدت بهبود خواهد داشت، یا منجر به معلولیت و از کار افتادگی دایمی دست و پا می شود.

ستون فقرات به دلیل عضلات پیرامونی، از نقاطی است که به ندرت دچار آسیب می شود اما در صورت آسیب دیدگی، عوارض جدی دارد چون استخوان ستون فقرات، قابل جوش خوردن نیست و در آسیب های شدید به ستون فقرات، ممکن است با پارگی نخاع و پارگی اعصاب محیطی مواجه باشیم که در این صورت، یک طرف یا دوطرف بدن دچار آسیب و عارضه خواهد شد. شکستگی کاسه چشم، قابل ترمیم است اما در صورت فرو رفتن جسم سخت یا تیز به داخل چشم، ممکن است ناچار به تخلیه چشم باشیم که در این صورت، معلولیت دایمی ایجاد می شود.

رییس مرکز اطلاع رسانی وزارت بهداشت، می گوید که اگرچه هنوز جزییات جراحات و آسیب ناشی از سوختگی ها و موج انفجار جنگ 12روزه، ثبت نشده اما طبق تعاریف پزشکی، معلولیت ناشی از موج انفجار و سوختگی، به شدت موج انفجار و سوختگی بستگی دارد و با تاکید بر اینکه در این طبقه بندی و ثبت پرونده مجروحان، جراحات ناشی از موج انفجار، از سایر مجروحیت ها و صدمات انسانی جنگ 12روزه جدا شده، می گوید: بعضی مجروحان، علاوه بر آسیب های جسمی همچون شکستگی اندام و ضربه به سر بر اثر ریزش آوار، دچار آسیب های ناشی از موج انفجار هم شده اند.

در علم پزشکی و در حیطه بالینی، ما با جراحت ناشی از ضربات نافذ و غیر نافذ مواجهیم. ضربات نافذ، سوراخ کننده است و جراحات دارای علائم ظاهری و مشهود همچون پارگی شکم و روده و شکستگی اندامی دارد ولی ضربات غیر نافذ، هیچ علائم ظاهری در بدن ندارد اما در اثر ضربات غیر نافذ، احشای داخلی به هم می ریزد و ممکن است به خونریزی داخلی منجر شود و عوارض بسیار بدتر از جراحات ظاهری دارد.

موج انفجار، از بدترین نوع ضربات غیر نافذ است و طیف وسیعی از عوارض؛ از سوت کشیدن گوش تا ابتلا به اختلال شخصیت ایجاد می کند و بازگشت مجروح موج انفجار به روال عادی زندگی، بسیار زمان بر خواهد بود. امروز متاسفانه در آسایشگاه های جانبازان، عزیزانی هستند که به دلیل آسیب ناشی از موج انفجار در جنگ 8ساله ایران و عراق، دیگر حتی امکان زندگی در کنار خانواده را ندارند.

در طول جنگ 12روزه، تعدادی از مجروحان سوختگی در حملات انفجاری، در بیمارستان سوانح سوختگی شهید مطهری بستری شدند. طیب قدیمی؛ استادتمام جراحی پلاستیک ترمیمی و سوختگی دانشگاه علوم پزشکی ایران و رییس مرکز تحقیقات سوختگی، یکی از جراحان این بیمارستان است که در طول جنگ 12روزه، به همراه سایر همکارانش، تعدادی از مجروحان سوختگی بستری در این مرکز درمانی را جراحی کرد.

قدیمی می گوید که اغلب مجروحان جنگی اعزامی به این بیمارستان، دچار سوختگی های حرارتی با عمق 15 تا 20 درصد بوده اند که جراحات شان، با پانسمان ساده قابل درمان نبوده و باید تحت عمل جراحی قرار می گرفتند. رایان قاسمیان، کیان قاسمیان و زهره رسولی از جمله مجروحانی بودند که در اولین روز جنگ و به دنبال حمله اسراییل به مجتمع مسکونی اساتید در میدان کتاب، دچار سوختگی شدید شدند و پیکر نیمه جانشان به بیمارستان سوانح سوختگی شهید مطهری منتقل شد.

دکتر قدیمی می گوید که کیان، فرزند 5ساله این خانواده، بعد از چند روز به مرکز درمانی دیگری منتقل شد ولی رایان؛ نوزاد دوماهه و مادرش؛ دکتر زهره رسولی، تا آخرین لحظه حیات در همین بیمارستان بستری بودند. طبق گفته این استاد جراح، مادر و نوزادش، دچار سوختگی شدید بودند و رایان، سوختگی بالای 90درصد داشت که عمق زیاد سوختگی، مجال زندگی را از این مادر و نوزاد گرفت.

قدیمی، همچنین از مجروحانی می گوید که در اثر حملات انفجاری اسراییل، دچار سوختگی دست و پا بودند و در این بیمارستان تحت درمان قرار گرفتند و در پاسخ به ماندگاری عوارض سوختگی، تاکید می کند: سوختگی، پدیده مزمنی است و فرد دچار سوختگی حرارتی، بعد از سپری شدن دوره حاد و درمان بالینی، باید حداقل به مدت دوسال تحت مراقبت های توانبخشی باشد و از این پس هم، باید با عوارض ماندگار سوختگی زندگی کند. سوختگی حرارتی، عارضه دارد و عوارض سوختگی برای تمام مصدومان جنگ 12روزه، باقی می ماند.

مهم ترین عارضه سوختگی که متاسفانه هیچگاه مورد توجه قرار نمی گیرد، عوارض روانی اجتماعی این آسیب است و در افرادی که در تهاجمات نظامی دچار سوختگی حرارتی می شوند، عارضه روانی اجتماعی می تواند شدیدتر باشد چون جنگ و تهاجم نظامی، به طور طبیعی، اثرات روانی دارد و سوختگی حرارتی ناشی از جنگ و تهاجم نظامی، عوارض روانی اجتماعی مضاعف ایجاد می کند.

یکی از مجروحیت های جنگ 12روزه، جراحات چشمی بود. بسیاری از افراد غیرنظامی ساکن در جوار مناطقی که هدف حملات اسراییل قرار گرفت، دچار آسیب های جسمی ناشی از ترکش پرتابه ها و شکستن شیشه پنجره ها به دلیل شدت موج انفجار و ریزش آوار شدند و پرتاب جسم سخت و خرده شیشه ها به چشم و حتی دود و گرمای انفجار، مهم ترین دلیل جراحات چشمی در جنگ 12روزه بود. بیمارستان فارابی تهران، یکی از مراکزی است که تعدادی از مجروحان چشمی جنگ 12 روزه را پذیرش و درمان کرد.

قاسم فخرایی؛ رییس این بیمارستان می گوید که طیف آسیب های چشمی مجروحان اعزامی به این بیمارستان، متفاوت و از خراش سطحی تا پارگی پوست پلک و سوختگی های چشمی بوده است. به گفته فخرایی، مجروحانی که جراحات شدید داشتند، در همان روزهای جنگ به سرعت مورد جراحی قرار گرفتند و مراجعات فعلی، مربوط به آن تعداد از مجروحانی است که به دلیل سوختگی های چشمی یا آسیب های سطحی به این بیمارستان آمدند و مشغول پیگیری درمان خود هستند.

آسیب های خراشی، معمولا نیاز به بستری ندارند و با درمان سرپایی مداوا می شوند ولی 12 بیمار، به دلیل آسیب های شدید ناشی از پارگی وسیع چشم یا اصابت جسم خارجی به داخل چشم، تحت جراحی قرار گرفتند که البته جراحی های سنگینی هم بود و با وجودآنکه هیچ موردی از تخلیه چشم نداشتیم ولی متاسفانه شدت بعضی جراحات، باعث کم بینایی شدید شد و پارگی های شدید چشمی هم به افت دید شدید و از کار افتادگی چشم منجر شد.

متاسفانه، آسیب هایی همچون افت قابل توجه بینایی، ماندگار است. برای فردی که به دلیل پرتاب قطعه ای شیشه به چشمش، دچار پارگی قرنیه یا پارگی شبکیه می شود، جراحی فقط باعث حفظ چشم می شود و شاید بینایی تاری هم برای فرد بماند ولی این بینایی، ممکن است دیگر چندان مفید نباشد.

علی محمد اصغری؛ فوق تخصص گوش و استاد دانشگاه علوم پزشکی ایران در بیمارستان رسول اکرم، می گوید که در طول جنگ 12روزه ایران و اسراییل، مجروح گوش و شنوایی نداشته اما تاکید دارد که حجم زیادی از آسیب های وارد شده به گوش داخلی در اثر شدت صدا یا موج انفجار، عوارض ماندگار خواهد داشت و بنابراین، آن تعداد از مجروحانی که در طول جنگ 12 روزه، فاصله نزدیکی با محل حملات موشکی و پهبادی اسراییل داشتند و موج یا صدای انفجار شدید را تجربه کردند، دچار آسیب های ماندگار در شنوایی خواهند شد.

صداهای انفجاری که تک تک ما در این 12 روز تجربه کردیم، مشکل زیادی برای شنوایی ایجاد نمی کند. صدای انفجار، به شرطی باعث کاهش شنوایی یا حتی وزوز گوش خواهد شد که فرد، فاصله خیلی نزدیک با محل اصابت داشته باشد. برای انفجارهای بزرگ، قرار گرفتن در شعاع 100 الی 200 متری محل انفجار و برای انفجارهای پهپادی، قرار گرفتن در شعاع 50 متری می تواند باعث آسیب شنوایی بشود ولی صداهای پدافندی یا حتی قرار گرفتن در فاصله دورتر از 200 متر از محل انفجار، آسیب شنوایی ندارد.

در جنگ 12روزه، طبقات یا ساختمان های مجاور واحدهای هدف حملات پهپادی، در فاصله های 50 متری بودند که ساکنان چنین خانه هایی ممکن است دچار آسیب شنوایی شده باشند. در مواردی هم که با حملات موشکی و انفجارهای سهمگین تر مواجه بودیم، افرادی که در فاصله 100 تا 200 متری اماکن هدف حملات قرار داشتند ممکن است دچار آسیب شنوایی شده باشند. البته تعیین فاصله دقیق برای آسیب شنوایی ممکن نیست چون دسیبل و قدرت و توان صدای انفجار، تعیین کننده میزان آسیب شنوایی است.

صدای انفجار ناگهانی با قدرت بالای 120 یا 130 دسیبل، معمولا برای شنوایی آسیب زاست و هرچه فاصله فرد از صدای انفجار دورتر باشد، میزان آسیب کاهش می یابد به این معنا که با دو برابر شدن فاصله فرد از صدای انفجار، شدت صدا تا 4 برابر کاهش می یابد. اگر در این فاصله، موانعی همچون سلسله دیوار ساختمان ها هم باشد، در کاهش شدت صدا تاثیر بیشتری دارد.

اصغری می گوید که باید بین آسیب های گوش و شنوایی ناشی از صدای انفجار و موج انفجار تفکیک قائل شویم چون تاثیرات خفیف یا شدید هر کدام، متفاوت است.

دیوارها و موانع، معمولا تا حد زیادی شدت موج انفجار را کاهش می دهند. وقتی شیشه های پنجره ای در فاصله 50 متری از محل انفجار می شکند، به دلیل شدت موج انفجار است. صدای انفجار برای افراد نزدیک به محل انفجار، به سلول های گیرنده شنوایی آسیب می زند اما برخی از این آسیب ها، ظرف یک یا دو روز بهبود دارد و برخی دیگر، بهبود ندارد و ماندگار می شود. وزوز گوش ناشی از صدای انفجار هم، گاهی به صورت فوری و گاهی در درازمدت و در زمان پیرگوشی ایجاد می شود.

آسیب های شنوایی ناشی از موج انفجار اما متفاوت و شدیدتر است. اگر شدت موج انفجار، زیاد باشد و فردی هم در فاصله چند متری به محل انفجار باشد، موج انفجار ممکن است باعث پارگی پرده گوش هم بشود. پارگی پرده گوش، گاهی خودبخود ترمیم شده و ظرف دو یا سه ماه بهبود می یابد ولی موج انفجار شدید، می تواند پارگی وسیع در پرده گوش ایجاد کرده و حتی باعث جابه جایی و دررفتگی استخوان های گوش میانی شود.

چنین آسیب های ناشی از موج انفجار شدید، ممکن است با جراحی، درمان شده و شنوایی، تا حدی برگشت پذیر شود به شرط آنکه آسیب ها فقط در گوش میانی باشد ولی حجم زیادی از آسیب های شدید به گوش داخلی، چه در اثر موج انفجار و چه در اثر صدای انفجار، ماندگار خواهد بود.

از اولین روز جنگ ایران و اسراییل، تعداد زیادی از روانشناسان علاوه بر آنکه بابت آسیب های روانی ناشی از جنگ هشدار دادند، برای ارایه خدمات مشاوره به تمام شهروندان هم، داوطلب شدند.

دلهره و اضطرابی که در طول جنگ 12روزه در 100 شهرستان هدف حملات اسراییل جاری شد، شنیدن صدای اصابت و انفجار در فاصله های دور و نزدیک در هر ساعت از شبانه روز و آن هم بدون هیچ هشدار قبلی و در غافلگیری مطلق، ابهام مرگ و زندگی، نگرانی بابت آینده ای نامعلوم و هراس از برهم ریختن اوضاع اقتصادی کشور، دل کندن از خانه و اسباب زندگی و فراهم کردن کوله باری با کمترین وسایل و اجبار به خالی کردن شهر برای پناه گرفتن در مکانی امن در حالی که هیچ کسی نمی دانست نقطه امن واقعا کجاست، نگرانی بابت سلامتی خانواده و دوستان و همسایه ها و در نهایت، فرض های ناخوشایندی که با دورنمای طولانی تر شدن جنگ و شرایط متعاقب این وضعیت شکل می گرفت، سایه ای از ناخوشی بر سر مردم انداخت که تنها مرهم این احوال زخمی که قابل انکار هم نبود، مشاوره ها و توصیه های روانشناسی آن هم نه از جنس امیدهای واهی بلکه از جنس افزایش تحمل برای پذیرش واقعیت زندگی در فضای جنگی بود.

به موازات فعالیت داوطلبانه روانشناسانی که آماده مشاوره های رایگان به صورت تلفنی و برای هموطنانی در اقصی نقاط کشور بودند، سازمان بهزیستی کشور هم از اولین ساعات روز جمعه 23 خرداد و بعد از اولین حملات اسراییل، اعلام کرد که اورژانس اجتماعی هم با ارایه خدمات مشاوره و روانشناسی، آماده کمک به تمام شهروندان است.

سید حسن موسوی چلک؛ معاون اجتماعی سازمان بهزیستی کشور، می گوید از اولین روز جنگ ایران و اسراییل، محدودیت زمانی مشاوره تلفنی اورژانس اجتماعی لغو و اعلام شد که تمام شهروندان در هر ساعت از شبانه روز می توانند با شماره تلفن های 123 و 1480 تماس گرفته و برای التیام تنش های روانی خود، از کارشناسان این مراکز مشاوره بگیرند.

طبق گفته این مددکار پرسابقه که طی ایام جنگ 12روزه، مسوولیت مدیریت بحران سازمان بهزیستی را هم به عهده داشت، پیش بینی این نهاد حمایتی درباره بروز اختلال روانی در جنگ 12 روزه، به واقعیت پیوست چنان که طی 12 روز، محور اغلب تماس های مشاوره ای با اورژانس اجتماعی از سراسر کشور، استرس و اضطراب ناشی از جنگ بود و به خصوص در چند روز اول جنگ، شمار تماس های شهروندان تهرانی بابت دریافت توصیه های روانشناسی و التیام بخش و مرتبط با جنگ از کارشناسان اورژانس اجتماعی و مرکز مشاوره سازمان بهزیستی، در مقایسه با ایام عادی سال، تا 20 درصد افزایش یافت.

موسوی چلک، می گوید: نیاز به این توصیه ها، یک خواست غیر طبیعی نبود چون مردم ایران، درگیر جنگی شدند که هیچ آمادگی ذهنی بابت آن نداشتند و اگرچه که جنگ به بدنه مردم نرسید و هدف گذاری، نقاط دیگری بود ولی به هر حال، مردم در شوک بودند و بنابراین، نوع تماس های شهروندان و حتی نوع مداخلات ما نسبت به شرایط عادی تغییر می کرد.

مردم معمولا در بحران ها، موضوعات فرعی را کنار می گذارند و حتی صمیمیت و روابط عاطفی، غالب می شود چون در بحران ها، آدم ها خودشان را به مرگ نزدیک تر می بینند. جنگ هم یک بحران است و البته در جنگ، هیچ کسی نمی داند موشک و سلاح و پهپاد دشمن، امروز یا فردا، کدام خانه را منفجر خواهد کرد.

آسیب های روانی زمان جنگ، طیف وسیعی از حملات عصبی است اما عوارض روانی بعد از جنگ، هم برای شهروندان و هم برای دولت ها، به مراتب مخرب تر از تاثیرات ایام جنگ است. معاون اجتماعی سازمان بهزیستی کشور هم با نگرانی از همین عوارض آتی، می گوید: معمولا آثار روانی جنگ ها و بحران ها، مدتی بعد از پایان جنگ، خودشان را بیشتر نشان می دهند.

با توجه به این تاثیرات دیررس، از حالا مشغول به برگزاری دوره های آموزشی برای همکاران و گروه های مختلف هستیم تا به نیازهای روانشناختی مردم پاسخگو باشیم اگرچه که همین حالا و با وجود آتش بس هم می توانیم احساس ناامنی روانی را در جامعه ببینیم چون اسراییل، ثابت کرده که هیچگاه پایبند به آتش بس نبوده و همین بلاتکلیفی، نگرانی و سردرگمی مردم را بیشتر می کند. با فرض ماندگاری صلح اما، واکنش های آسیبی در بحران ها به چند شکل است.

در شرایط پس از بحران، ممکن است بروز اختلالات روانی، اضطراب، استرس، ترس و افسردگی، در جمعیت عمومی و به خصوص در افرادی با زمینه قبلی این اختلالات، تشدید شود. این نگرانی وجود دارد که در شرایط بعد از بحران، گرایش به مصرف مواد و الکل با تصور مدیریت بحران و تسکین تنش های روانی، آن هم در افرادی که مهارت و تاب آوری را بلد نیستند یا از حمایت های روانی اجتماعی محرومند، افزایش داشته باشد.

گاهی مواقع، اقدام به خودکشی و افزایش تنش های اجتماعی و تعارض ها در درون خانواده ها هم از تبعات ایام بعد از بحران است ولی توجه کنیم که این جنگ، 12 روز بود و فراگیری هم نداشت و هدف اصلی، نخبگان و نظامیان و اماکن نظامی مرتبط با دانش هسته ای بودند و بنابراین، با تاکید بر اینکه حتی جنگ 12روزه هم، حتما عوارض خواهد داشت، ولی می گویم که عارضه اش به هیچ وجه قابل مقایسه با بحرانی فراگیر مثل زلزله کرمانشاه یا بم نخواهد بود.