جنگ 12 روزه ایران و اسراییل در ژوئن 2025، که با دخالت آمریکا همراه شد، نقطه عطفی در دیپلماسی هسته ای ایران ایجاد کرد. پیش از این جنگ، پنج دور مذاکرات غیرمستقیم در مسقط با میانجیگری عمان، فضایی محتاطانه، اما رو به پیشرفت را نشان می داد. مذاکرات بر رفع تحریم ها و حفظ حقوق هسته ای ایران متمرکز بود. با این حال حملات اسراییل و آمریکا به تأسیسات هسته ای ایران، اعتماد شکننده را از بین برد و مذاکرات را به تعلیق کشاند.

شرق نوشت: این تجاوز، که نقض آشکار حاکمیت ایران بود، دیپلماسی را زخمی و میز مذاکره را متزلزل کرد، چنان که عباس عراقچی آن را خیانت به دیپلماسی خواند. تأثیر جنگ بر دیپلماسی هسته ای ایران دوگانه بود؛ از یک سو، خسارات به تأسیسات هسته ای، برنامه ایران را موقتا تضعیف و در طرف دیگر، پاسخ موشکی ایران و انسجام ملی، جایگاه تهران را در مذاکرات تقویت کرد . بنابراین محتمل به نظر می رسد یکی از تفاوت های عمده مذاکرات هسته ای قبل و بعد از جنگ اخیر در این باشد که برخلاف مذاکرات مسقط، که بر کلیات متمرکز بود، گفت وگوهای پیش رو به دلیل معادلات جدید، احتمالا وارد جزییات فنی و تضمین های امنیتی خواهد شد. ایران اکنون با تأکید بر جبران خسارات و حفظ غنی سازی، رویکردی قاطع تر اتخاذ کرده است.

دیپلماسی نوین ایران در مذاکرات آتی، احتمالا بر چندجانبه گرایی و ورود بازیگران جدیدی مانند چین و نروژ متمرکز شود. این رویکرد، با بهره گیری از بازدارندگی نظامی نشان داده شده در جنگ، به دنبال توافقی است که نه تنها تحریم ها را رفع، بلکه از تکرار تجاوزات جلوگیری کند. با این حال، تناقضات در سیاست خارجی آمریکا، به ویژه میان اظهارات ترامپ و فشارهای اسراییل، مسیر گفت وگوها را پیچیده تر می کند. موفقیت دیپلماسی ایران به توانایی تهران در حفظ خطوط قرمز و استفاده از اهرم های منطقه ای و جهانی بستگی دارد. در سایه نکات یادشده و برای واکاوی تأثیر جنگ 12روزه بر دیپلماسی هسته ای ایران به گفت وگو با سیدمحمد صدر نشسته ایم تا از منظر این عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و دیپلمات پیشین کشور، تفاوت های دیپلماسی هسته ایران، قبل و بعد از جنگ اخیر را به بوته تحلیل ببریم. متن پیش رو ماحصل گپ وگفت با این مشاور سیدمحمد خاتمی و محمدجواد ظریف است که در ادامه می خوانید.

جناب صدر، محور گفت وگو با شما روی واکاوی تفاوت های دیپلماسی هسته ای، پیش و پس از جنگ 12روزه است. به هر حال قبل از این جنگ اخیر، شاهد پنج دور مذاکره هسته ای بین ایالات متحده آمریکا و جمهوری اسلامی ایران بودیم و 48 ساعت قبل از دور ششم، اسراییل حملات خود را انجام داد که در نهایت، آمریکا هم به این تجاوز پیوست. بنابراین بسیاری معتقدند هم دیپلماسی زخم خورده و هم میز مذاکره شکسته است. با این حال اکنون اخبار متعددی حکایت از آغاز دوباره گفت وگوهای هسته ای بین تهران و واشنگتن دارد. اما سؤال اینجاست که واقعا می توان تفاوتی بین پنج دور مذاکرات مسقط با گفت وگوهای پیش رو قائل بود؟ اساسا تأثیر جنگ 12روزه بر دیپلماسی هسته ای ایران چه بوده است؟ آیا قرار است در مذاکرات پیش رو، دیپلماسی متفاوت و نوینی را در دستور کار قرار دهیم؟

در پاسخ به سؤال شما باید گفت که مقوله دیپلماسی یکی از مهم ترین روش هایی است که هر کشوری برای تنظیم روابط در منطقه و محیط بین الملل و هم برای مرتفع کردن خطرات و تهدیدها و کانون های بحران از آن استفاده می کند. دیپلماسی هم متناسب با شرایط مکانی و زمانی قطعا تغییرات خود را خواهد داشت تا بسته به اقتضائات، بهترین و کم هزینه ترین راه را برای حصول منافع و امنیت ملی تعریف کند.

بنابراین چه در زمان جنگ و چه در زمان صلح، دیپلماسی یک اصل است و همواره و در هر شرایطی دیپلماسی باید به شکل جدی، مستمر و پویا فعال باشد؛ کمااینکه تمام جنگ ها در دنیا با دیپلماسی، مذاکره، گفت وگو، توافق و انعقاد قرارداد صلح و آتش بس به پایان می رسد. دیپلماسی در هر شرایطی، انتخاب عاقلانه ای است و قطعا می تواند منافع و امنیت ملی را تأمین کند، پس من معتقدم چه قبل از این جنگ 12روزه و چه بعد از آن، باید دیپلماسی به شکل جدی پیش برود که ان شاءالله در آینده به نتیجه برسد و منافع ملت ایران تأمین شود.

نکات شما کاملا درست، اما پاسخی برای سؤالم نیافتم که آیا شما قائل به تفاوت دیپلماسی، مشخصا دیپلماسی هسته ای جمهوری اسلامی ایران قبل و بعد از جنگ 12روزه هستید؟ اگر چنین است، چه تفاوتی وجود دارد؟ آیا می توانیم به یک دیپلماسی نوین در مذاکرات امید داشته باشیم؟

اینجا خود مقوله دیپلماسی اصالت دارد و قطعا بسته به شرایط جنگ و صلح، روش ها، تاکتیک ها و تصمیمات و اقدامات، ذیل اصل دیپلماسی تغییر پیدا می کند. اما نکته مهم در است که به نظر من اگر در مذاکرات قبلی دیپلماسی را به شکل بهتر و جدی تر پیش می بردیم و اگر به موقع برخی الزامات و تصمیمات را انجام می دادیم، چه بسا که اصلا ما شاهد جنگ 12روزه نبودیم.

یعنی با یک نگاه آسیب شناسانه معتقدید عملکرد ما در پنج دور مذاکره مسقط، توجیهی برای این تجاوز در میانه گفت وگوها شد؟

واقع امر این است که باید اذعان داشت برخی تأخیرها و تعلل ها در مذاکرات قبلی شکل گرفت. برخوردهای دقیقی انجام نشد. در پاسخ به سؤال قبلی شما درباره تفاوت دیپلماسی قبل و بعد از این جنگ، من امیدوارم که در دیپلماسی جدید و مذاکرات پیش رو دیگر تأخیر و تعلل شکل نگیرد، با دقت و هوشمندی گفت وگوها را پیش ببریم تا ان شاءالله منافع کشور تأمین شود.

برخلاف نگاه خوش بینانه شما، طیفی از ناظران معتقدند اکنون دیپلماسی هسته ای ایران بعد از جنگ 12روزه روی فُنداسیون ابهام هسته ای بازتعریف شده است که با تصویب قانون کاهش همکاری های جمهوری اسلامی ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی، اخراج بازرسان این نهاد آژانس و همچنین تعیین تکلیف نشدن اورانیوم غنی شده، به ویژه غنی شده 60درصدی، دوباره همان دستور کار قبلی دیپلماسی پیش از جنگ در حال اجرا ست که تأخیر و تعلل می تواند از تبعات بعدی آن باشد. اگر چنین باشد، ما مجبور به تقبل هزینه های قبل هستیم؟

بله، اگر این گونه باشد و ما اشتباهات قبلی را تکرار کنیم، زمینه برای جنگ بعدی فراهم خواهد شد. بنابراین من معتقدم هرچه زودتر و جدی تر باید مذاکرات هسته ای را آغاز کرد. این بار سیاست متفاوتی را در دستور کار قرار دهیم که به جای تأخیر و تعلل و مانور روی اشتباهات قبل، به نحوی عمل کنیم که ضمن رسیدن به منافع ملی، هرگونه بهانه و فرصت و فضا برای جنگ مجدد علیه ایران گرفته شود. پس اگر بخواهم به شکل مشخص روی محوریت گفت وگو با شما نکته ای مطرح کنم، این است که باید دیپلماسی هسته ای و در کل دیپلماسی ما بعد از این جنگ، تفاوت معناداری با دیپلماسی قبل از این جنگ 12روزه داشته باشد، وگرنه تکرار اشتباهات دیپلماسی قبل از جنگ می تواند بهانه ای برای جنگ بعدی باشد.

اگر به شکل مصداقی روی تفاوت دیپلماسی هسته ای قبل و بعد از جنگ 12روزه تمرکز کنیم، به تازگی گزارش هایی دال بر احتمال تغییر میزبان و میانجیگران مذاکرات پیش روی ایران و ایالات متحده آمریکا منتشر شده است و به جای عمانی ها، اسم چین و نروژ برده شده است. ضمن آنکه از روس ها، عربستانی ها، اماراتی ها و قطری ها هم نام می برند. هرچند اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه، این ادعاها را صرفا گمانه زنی رسانه ای می داند، اما با سفر عراقچی به چین در آستانه مذاکرات جدید، به نظر می رسد تهران این بار با یک دیپلماسی نوین و احتمال تعیین میزبان نوین و میانجیگران نوین به دنبال پوست اندازی دیپلماتیک است. ارزیابی شما در این زمینه چیست؟ آیا بازشدن پای چین، نروژ یا هر کشور دیگری لزوما به معنای تغییر دیپلماسی ایران پس از جنگ 12روزه است؟

من موضوع را قدری کلان تر می بینم، چراکه در حوزه سیاست خارجی، قطعا هیچ کشوری قرار نیست برای منافع و امنیت ملی ما فداکاری کند. اساسا قرار نیست هیچ کشوری منافع خود را قربانی منافع کشور دیگری کند. همه به دنبال منافع و امنیت ملی خود هستند. هر زمانی که منافع آنها اقتضا کند، می توانند به سمت همکاری، همراهی، میانجیگری و تعامل با کشورها گام بردارند.

اگر هم منافع شان اقتضا نکند، قطعا به دنبال هزینه تراشی برای خود نیستند تا بخواهند در یک فعل و انفعالات دیپلماتیک شرکت کنند. پس چه عمانی ها، چه عربستانی ها، چه قطری ها، چه اماراتی ها، چه چینی ها، چه روس ها، چه نروژی ها و هر کشور دیگری که به دنبال میزبانی مذاکرات هسته ای یا میانجیگری بین ایران و آمریکا باشند، به غیر از دنبال کردن منافع ملی خودشان و تأمین آن، توجیه دیگری برای تحرات دیپلماتیک خود ندارند. در نتیجه نباید این سوءمحاسبه را داشت که برخی کشورهای منطقه ای یا فرامنطقه ای به دنبال نفع ما هستند یا منافع ایران را بر منافع خود ترجیح می دهند. اگر این کشورها سعی دارند مذاکرات هسته ای از سر گرفته شود یا توافقی بین ما و آمریکا انجام شود، به دلیل تأمین منافع و امنیت ملی خودشان است. این موضوع در چارچوب دیپلماسی نمی گنجد که کشوری بخواهد منافع ما را بر منافع خود ترجیح دهد. پس من تفاوتی بین این کشورها قائل نیستم.

یعنی جایگزینی احتمالی چینی ها، نروژی ها، عربستانی ها یا قطری ها به جای عمانی ها به معنای دیپلماسی نوین پساجنگ نیست؟

خیر، چون همان طور که گفتم، این کشورها در راستای منافع خود حاضر به همکاری یا نقش آفرینی هستند. بنابراین تفاوتی بین کشورها وجود ندارد.

این گفته شما به شکل ضمنی تأیید و تأکید بر این نکته است که میزان موفقیت در مذاکرات پیش رو، بیش از آنکه به نقش آفرینی میزبانان و میانجیگران بستگی داشته باشد، به جدیت، هوشمندی و دقت نظر خود تهران بستگی دارد؟

دقیقا. میزان موفقیت در مذاکرات پیش رو با آمریکایی ها قطعا دست خود ایران است. کما اینکه در مذاکرات قبلی هم به میزبانی عمانی ها، موفقیت دست خود ما بود. به همین دلیل است که من معتقدم اگر آن تأخیر و تعلل ها را نداشتیم، شاید اصلا جنگی رخ نمی داد. به همین دلیل است که می گویم باید تفاوت عمده دیپلماسی قبل و بعد از جنگ 12 روزه در این باشد که از تأخیر و تعلل های قبلی اجتناب کنیم و اشتباهات قبل را تکرار نکنیم. ما باید با روش های عاقلانه و درس گرفتن از تجربیات سال ها و دهه های گذشته و همین دیپلماسی قبل از جنگ، یک دیپلماسی جدید را تعریف کنیم که با اقتضائات پساجنگ همخوانی داشته باشد تا بتوانیم به شکل جدی وارد مذاکرات بشویم و منافع خود را تأمین کنیم.

البته این را هم باید بگویم که گفته من منافاتی با استفاده از نظر و آرای دیگر کشورهای منطقه و فرامنطقه ای ندارد، اما اینکه تصور کنیم یک کشور حاضر باشد منافع خود را قربانی منافع ما کند یا به عبارت دیگر منافع ما را بر منافع خود ترجیح دهد و حاضر به پذیرش و تقبل هزینه های آن باشد، به هیچ وجه با واقعیت های جاری صحنه بین الملل و عرصه دیپلماسی همخوانی ندارد.

اگر بخواهم یک آسیب شناسی به تحلیل شما داشته باشم، می توان از این زاویه وارد شد که فراموش نکنیم در پنج دور مذاکرات قبلی و در میانه گفت وگوها، به ایران تجاوز شد. اگر شما مُصر به گفت وگوهای جدی تهران و واشنگتن هستید، آیا تضمینی وجود دارد که شاهد جنگ دوباره و حملات در میانه مذاکرات نباشیم؟

نکته شما درست است، اما ما باید همه اینها را تجربه کنیم. اگر در همان پنج دور قبلی، مذاکرات را زودتر، جدی تر و دقیق تر پیش می گرفتیم، چه بسا اصلا جنگی به وقوع نمی پیوست. البته گفته من به معنای تأیید تجاوز به ایران نیست، اما می توانستیم با یک دیپلماسی دقیق و هوشمند، جلوی این حملات و خسارات آن را بگیریم. ببینید، دیپلماسی یعنی اقدام مناسب در زمان مناسب . حتی اگر شما یک تصمیم و اقدام مثبت و مناسب را در زمان خود انجام ندهید و آن را دیرهنگام عملیاتی کنید، دیگر به نتایج مطلوب و مد نظر نمی رسید، چه برسد به زمانی که خود اقدام و تصمیم هم درست نباشد.

می شود اقدام نامناسب در زمان نامناسب که نه تنها منافع ما را تأمین نمی کند، بلکه آثار و تبعات بیشتری را هم به دنبال دارد. پس با همان تجربه دیپلماسی قبل از جنگ و حتی تجربه این واقعیت تلخ که در میانه گفت وگوها به ایران حمله شد، دوباره باید به میز مذاکره بازگشت و گفت وگوهای جدی را هرچه زودتر و با دقت و هوشمندی آغاز کرد، چون راهی غیر از دیپلماسی وجود ندارد.

ولی فراموش نکنیم که اکنون ما در یک وضعیت آتش بس یا به عبارت دیگر ترک تخاصم قرار گرفته ایم؛ یعنی امکان بروز هر اتفاقی وجود دارد. از منظر سیدمحمد صدر، احتمال حملات دوباره اسراییل به ایران وجود دارد؟

چه ترک تخاصم و چه آتش بس، فعلا اهمیت و موضوع محوری در این است که شرایط را به سمتی پیش ببریم که فرصت و بهانه برای حملات دوباره گرفته شود. پس اگر دوباره از دیپلماسی قبل از جنگ تجربه کسب نکرده و از اشتباهات قبلی دوری نکنیم، در عرصه دیپلماسی، گفت وگو و مذاکره فعال و جدی، من این احتمال را می بینم که شاهد جنگ دوباره باشیم.

باز هم روی اقتضائات و جزییات مربوط به تفاوت بین دیپلماسی هسته ای قبل و بعد از جنگ 12 روزه تمرکز کنیم. به نظر می رسد یکی از مباحث جدید، استفاده از اهرم های منطقه ای و پیشبرد طرح هایی همچون کنسرسیوم منطقه ای است که می تواند مهم ترین فصل اختلافی ایران با آمریکا، یعنی تداوم چرخه غنی سازی در ایران را به یک نتیجه مطلوب و مشترک برساند. آیا می بینید که ایران این بار برخلاف پنج دور مذاکرات مسقط که چنین راه حلی را در دستور کار قرار نداده بود، در مذاکرات به این سمت حرکت کنند؟

وقتی من چند بار تأکید می کنم که باید زودتر و جدی تر مذاکرات را شروع کنیم، به همین دلیل است که همه چیز در مذاکرات مشخص می شود. عیار هر راه حل، تصمیم، اقدام یا پیشنهادی در گفت وگوها روشن خواهد شد؛ چون در مذاکرات می توان هر موضوعی را مطرح کرد، در مورد آن بحث ، گفت وگو، تبادل نظر کرد و آرای طرف مقابل را هم پرسید و چه بسا به راه حل مشترک هم دست پیدا کرد.

اساسا هنر دیپلماسی در همین است که دیپلمات ها بتوانند از همه کارت ها، اهرم ها و امتیازها به شکل بهینه و به نحو احسن استفاده کنند تا هم منافع ما تأمین شود و هم مانع از فساد بحران و تصاعد بحران شد. تا زمانی که مذاکرات به شکل عملی آغاز نشود و موضوعات مطرح شده به مرحله گفت وگوهای واقعی بین دو طرف نرسد، همه چیز در حد ایده اولیه باقی می ماند.

به خبرهای جدید درباره فعال سازی مکانیسم ماشه هم ورود کنیم که می تواند دیپلماسی هسته ای پساجنگ را وارد فاز تازه ای کند. در همین زمینه ژان نوئل بارو، وزیر امور خارجه فرانسه، دیروز (سه شنبه) اعلام کرد این کشور به همراه شرکای خود، انگلیس و آلمان، تا پایان ماه آگوست (ماه آینده میلادی) و در صورتی که پیش از آن پیشرفت ملموسی در زمینه توافق هسته ای ایران حاصل نشود، مکانیسم ماشه را علیه ایران فعال خواهند کرد. با توجه به فرایند حقوقی فعال سازی مکانیسم ماشه، یعنی دهه اول مردادماه، نامه آلمان، فرانسه و انگلستان به شورای امنیت ارسال خواهد شد. آیا در این بازه زمانی می توانیم مانع از بازگشت قطع نامه و تحریم های سازمان ملل شویم یا فعال سازی مکانیسم ماشه را مسجل می دانید؟

باید به این موضوع اذعان کرد که کشورهای اروپایی و به ویژه آلمان، فرانسه و انگلستان به عنوان اعضای برجام، با توجه به معادلات مربوط به جنگ اوکراین، دیگر روابط حسنه و مناسب قبل را با ایران کنار گذاشته اند. یعنی اکنون شرایطی شکل گرفته که بعد از جنگ اوکراین، اروپا به دنبال تشدید فشار روی ایران است. یکی از ابزارها یا بهتر بگویم مهم ترین اهرم فشار آنها، فعال سازی مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم ها و قطع نامه های سازمان ملل است.

همین موضوع ثابت می کند که باید دیپلماسی را هرچه زودتر و به شکل جدی تر دوباره در دستور کار قرار داد. مذاکرات جدی را هم با خود آلمانی ها، فرانسوی ها و انگلیسی ها داشت. باید در مذاکرات به آنها یادآوری کرد که خود برلین، پاریس و لندن دعوت کننده و پایه گذار مذاکرات برجامی و توافق هسته ای سال 2015 بودند و منافع مشترکی بین ایران و اروپا شکل گرفت و زمانی هم که آمریکا از برجام خارج شد و اروپا نتوانست تعهداتی را که به ایران داده بود عملیاتی کند، باز هم تهران با صبر، حسن نیت و برخورد دیپلماتیک را با اروپا حفظ کرد.

بااین حال، به مرور زمان، عمل نکردن به تعهدات و سایر اتفاقات دیگر موجب شد شکاف بین ایران و اروپا تشدید شود و به نقطه کنونی برسد. اکنون هم باید با مذاکرات جدی با اروپایی ها، به آنها ثابت کنیم که اگر منافع مشترکی برای هر دو تعریف کنیم، می توان دوباره تجربه برجام را تکرار کرد، اما اگر اشتباهات گذشته تکرار شود، قطعا نتیجه آن تشدید بحرانی است که به سود هیچ کس نخواهد بود.

برای پرسش آخر، اگر آن طور که برخی معتقدند آلمان، فرانسه و انگلستان با احتمال فعال سازی مکانیسم ماشه و بازگشت قطع نامه ها و تحریم های سازمان ملل و نقش آفرینی مخرب در دیپلماسی هسته ای ایران، به دنبال انتقام گیری از تهران در معادلات جنگ اوکراین باشند، آیا اگر مذاکرات هسته ای ما با آمریکا به نتیجه برسد یا توافق آتش بس در اوکراین بعد از تهدید 50 روزه دونالد ترامپ حاصل شود، امکان بازگشت روابط و مناسبات ایران و قاره سبز به قبل از جنگ اوکراین وجود دارد؟

من خیلی موافق استفاده از کلمه انتقام نیستم، اما قدر مسلم باید اذعان کرد که اروپایی ها و مشخصا آلمان، فرانسه و انگلستان، به دنبال نوعی تلافی نقش آفرینی ایران و برخی ادعاها و اتهام ها علیه ما در جنگ اوکراین هستند. این کشورها اصلا از نوع مناسبات ما با روسیه و برخی موضع گیری ها، اقدام ها و تصمیم های ما رضایت ندارند و آن را علیه امنیت و منافع خود می دانند. به همین دلیل است که به گفته قبلی خودم بازمی گردم که باید مذاکرات با خود آلمان، فرانسه و انگلستان به شکل جدی و هرچه سریع تر آغاز شود. با توجه به این ضرب الاجل برای فعال سازی مکانیسم ماشه، فرصت کمی در اختیار ایران است. ما باید در عمل به دنبال ایجاد شرایطی باشیم که اروپا را از فعال کردن مکانیسم ماشه دور کنیم.