زندگی دیجیتال ما ایرانیان پشت دیوارهای فیلترینگ می گذرد؛ با روزنه هایی که در دل این دیوار گشوده ایم. هیچ کس یادش نمی آید اولین بار کی مجبور شد وی پی ان نصب کند تا به دنیای آزاد برسد. همه مان در این سال ها فهمیده ایم فیلترینگ مثل پرده ای ضخیم مانع رسیدن نور می شود و باید دنبال روزنه های تازه باشیم و فهم و شناخت مان را از فیلترشکن ها، وی پی ان ها و پروکسی ها بالا ببریم. ناچار شدیم در ازای چند مگابایت آزادی، امنیت مان را گرو بگذاریم و داده های مان را دست سرورهایی بدهیم که حتی اسم شان را هم نمی دانیم.

هم میهن نوشت: از جنگ 12روزه به این سو که قطعی و اختلال اینترنت شدید تر شده، دودستگی ها و اختلافاتی میان دستگاه ها و نهادهای سیاست گذاری و اجرایی درباره درستی برداشت ها و نگرش ها درباره کارایی سیاست فیلترینگ ایجاد کرده است. حالا صحبت از این می شود که دیواری که قرار بود ما را حفظ کند، خودش راه نفوذ شده و سپری که امنیت ملی را پشت آن می دیدیم، شکسته است؛ از رکود اقتصاد دیجیتال تا ریزش نخبگان، از بدافزارها تا قطع ارتباطات و افت سرمایه و اعتماد عمومی، همه پازل های واقعیت فیلترینگ هستند که این روزها بیش از هر زمان دیگری درباره آن می شنویم.

درحال حاضر فیلترینگ در ایران یکی از عجیب ترین دوره های خود را می گذراند. وضعیت اینترنت به شدت ناپایدار است و حتی با یک روز پیش از جنگ هم قابل مقایسه نیست. سیاست گذاران مسیر تازه ای را در پیش گرفته اند که اتصال کاربران به اینترنت را غیرقابل پیش بینی کند و حتی میزان اختلال در طول شبانه روز نیز تغییر می کند. آنچه مشخص است، فرآیند مانیتورینگ گسترده ای در جریان است تا تمام راه های دورزدن فیلترینگ شناسایی و مسدود شوند.

فیلترینگ نه الگوریتمی ثابت و منظم دارد، نه قاعده ای شفاف؛ بیشتر شبیه گردونه شانس است. کاربران ناچارند مدام پروتکل ها و روش های اتصال شان را تغییر دهند، اما موفقیت هر روشی هم منوط به این است که دسترسی ها آزاد باشد که نیست. فقط می توان گفت، همه راه ها بسته شده اند.

از سویی دیگر، نحوه پیاده سازی فیلترینگ نیز در هر اپراتور تفاوت دارد؛ اگر پیش تر اختلافات جزیی بود، تفاوت ها حالا محسوس است؛ چرخه تکراری زمان-مکان-اپراتور که شبیه مثلث برمودا عمل می کند که کسی کنترلی بر آن ندارد و از آن سو نیز هیچ کس دقیق نمی داند چه در آن می گذرد.

در دوره جدید سیاست ضدفیلترینگ پروتکل های مدرن رمزنگاری شده مانندTLS وQUIC نیز مختل می شوند؛ پروتکل هایی که ستون فقرات امنیت فضای وب اند و اغلب وب سایت ها، پیام رسان ها و ابزارهای دور زدن فیلترینگ مانند وی پی ان ها برای حفظ امنیت و حریم خصوصی کاربران به آن ها وابسته اند. گرچه مشخص است که نیت سیاست گذار، دشوار کردن کار ابزارهای فیلترینگ و شناسایی ترافیک رمزنگاری شده است، نتیجه اش ایجاد اختلا ل های گسترده در تبادل داده های رمزنگاری شده است که بخش عمده ای از ترافیک اینترنت را تشکیل می دهند.

یعنی کاربران ایرانی علاوه بر کندی اینترنت، با اختلال گسترده در دسترسی به سرویس های آنلاین مواجه می شوند؛ مسئله ای که هم کیفیت ارتباطات دیجیتال را پایین می آورد، هم تهدیدی علیه حریم خصوصی شان است. براساس داده ها و آمارهایی که به دست هم میهن رسیده، از شروع جنگ تا به امروز حدود 100هزار دامنه و سرویس پرکاربرد به شکل مستقیم و درنتیجه دستورالعمل های صیانتی یا به صورت غیرمستقیم و ناشی از اختلال در تجهیزات صیانتی محدود شده اند و همین هم علاوه بر کاهش کیفیت خدمات و سرویس های آنلاین، منجر به بروز نارضایتی های گسترده میان کاربران شده است.

سال هاست کارشناسان و متخصصان امنیت و فضای سایبر درباره رابطه مستقیم سیاست های فیلترینگ با افزایش تهدیدهای امنیتی هشدار داده اند، اما همچنان بخشی از روایت رسمی، انگشت اتهام را به سمت اپلیکیشن های خاص می گیرد. واقعیت اما روشن است؛ شواهد نشان می دهد فیلترینگ بی هدف و ناکارآمد، در عمل نه تنها اهداف اولیه اش را محقق نکرده بلکه بستری برای تهدیدهای بزرگ تر فراهم کرده است.

برآوردها نشان می دهد، بیش از 80 درصد کاربران ایرانی امروز ناچارند از وی پی ان هایی استفاده کنند که خود دروازه ورود بدافزارها، جاسوس افزارها و حتی باج افزارها هستند. شنیده های هم میهن حاکی از آن است که حدود 70 درصد ترافیک اینترنت کشور درحال حاضر از مسیر وی پی ان عبور می کند؛ مسیری که به گفته کارشناسان، یکی از نگرانی های بزرگ برای امنیت ملی است.

گزارش ها همچنین می گوید، درنتیجه محدودیت های گسترده و سیاست های سختگیرانه فضای مجازی، به ویژه در دولت سیزدهم، شبکه اطلاعات کشور به یکی از آلوده ترین شبکه های جهان بدل شده است. بسیاری از کارشناسان امنیت اطلاعات معتقدند که شبکه تلفن همراه ایران اکنون به بستر اصلی حمله های سایبری داخلی به زیرساخت های کشور تبدیل شده؛ خطری که شاید از هر تهدید دیگری جدی تر باشد. به عبارت دیگر، فیلترینگ به جای رفع تهدیدات، هزینه های امنیتی جدیدی را به جامعه و حاکمیت تحمیل کرده است.

از نظر فنی نیز موضوع روشن است؛ ترافیک وی پی ان ها با ترافیک داخلی هیچ تفاوتی ندارد و همین مسدودسازی وی پی ان ها در عمل، دسترسی عادی کاربران را محدود می کند. نتیجه روشن است؛ افت کیفیت اینترنت، نارضایتی عمومی و هدررفت سرمایه ملی. نرخ از دست رفتن بسته های (Packet Loss) اینترنت درحال حاضر به حدود 30 درصد رسیده است؛ یعنی اینترنتی که به دست کاربران می رسد عملاً کیفیت مطلوبی ندارد و 90 درصد ترافیک به دلیل همین مقابله بی نتیجه با وی پی ان ها تحت تأثیر قرار گرفته است. اما مسئله فقط همین نیست. همان طور که کارشناسان حوزه ارتباطات تأکید می کنند، این وضعیت عملاً بهترین تبلیغ برای گرایش عمومی به سمت اینترنت ماهواره ای است.

احسان چیت ساز، معاون سیاست گذاری، برنامه ریزی و توسعه فاوا و اقتصاد دیجیتال وزارت ارتباطات در این باره می گوید: سیستم فعلی مدیریت فضای مجازی باعث می شود میلیاردها دلار سرمایه گذاری برای توسعه شبکه تلفن همراه، نصب آنتن های BTS و توسعه فیبر نوری بلااستفاده بماند؛ چون هرجا کاربران با محدودیت و قطعی اینترنت روبه رو شوند، طبیعی است به سمت اینترنت ماهواره ای بروند و این یعنی بازاریابی مستقیم برای استارلینک.

آمارها نشان می دهد همین سیاست های محدودکننده، بازار سیاهی دست کم 20 هزار میلیارد تومانی، و بنا به گزارش روزنامه شرق 50 هزار میلیارد تومانی، برای فروش سرویس های دورزدن فیلترینگ ایجاد کرده است؛ بازاری که حتی برخی اپراتورهای مخابراتی کشور هم ناچار شده اند به فروش پیکربندی های اینترنت ماهواره ای استارلینک روی بیاورند. به این ترتیب، سیاستی که قرار بود مانع نفوذ و وابستگی شود، امروز نه تنها به نتیجه معکوس منجر شده بلکه بستر جدیدی برای سودجویی و دسترسی بی قاعده باز کرده است.

از روزهای آغازین جنگ تاکنون، هم زمان با اختلال های پی درپی و کندی و قطعی اینترنت، یک گزاره آشنا بارها تکرار می شود؛ واتساپ ابزار جاسوسی است و خطرات امنیتی دارد. به ویژه در صداوسیما جریانی رسانه ای راه افتاده که ریشه حمله های سایبری و نشت داده را به گردن اپلیکیشن های خاص مثل واتساپ می اندازند و با فضاسازی درباره نقش این اپلیکیشن در جنگ 12روزه، می خواهند که دوباره فیلتر شود. اپلیکیشنی که مدت زیادی نیست از کمند فیلترینگ رها شده و بنا به آمارها، ترافیک آن درنتیجه فضاسازی های اخیر به یک دهم دوران قبل از جنگ هم نرسیده است.

این تلقی ها در تضاد با نگرش و رویکرد وزارت ارتباطات است. از یک طرف مسئولان این وزارتخانه منشأ اصلی دسترسی به اطلاعات کاربران را وی پی ان های بی نام و نشان می دانند و خواهان برچیده شدن بساط فیلترینگ هستند و از آن سو نیز برخی نهادهای اطلاعاتی و امنیتی به ویژه برخی چهره ها در شورای عالی فضای مجازی مخالف بازگشایی ها هستند. برای نمونه همین چندوقت پیش در اوج روزهای جنگ، دبیر شورای عالی فضای مجازی و رییس مرکز ملی فضای مجازی، بدون تشکیل جلسه این شورا و بدون دریافت تاییدیه از رییس جمهور که رییس این شوراست، همچنین بدون هماهنگی با وزارت ارتباطات، دستور کاهش 50 درصدی ترافیک واتساپ را داد. چیت ساز این سیاست را نوعی آدرس دهی غلط می داند که مصرف سیاسی دارد.

او می گوید: آدرس دهی غلط دقیقاً در همین جاست: برخی تلاش دارند با بزرگ نمایی نقش یک اپلیکیشن خاص، سطح بازی را از فرآیند آگاه سازی عمومی به عرصه رقابت و تسویه حساب های سیاسی بکشانند. مشکل اصلی این است که به جای حل مسئله و بالا بردن سطح آگاهی عمومی، رسانه ملی و برخی رسانه های جریان ساز، انرژی خود را صرف ایفای نقش در بازی های سیاسی و جناحی می کنند. پیامد این وضعیت نیز کاملاً روشن است؛ نه تنها آگاه سازی واقعی انجام نمی شود، بلکه مسیرهایی که می توان با گام نهادن در آن ها خطرات امنیتی را از کشور و مردم دفع کرد، مسدود می سازد و آدرس غلط نشان می دهد. این وضعیت باعث می شود که درنتیجه اشتباه های سیاستی از خدمات، سرویس ها و امکانات در دسترس محروم شوند.

تشدید سیاست های مسدودسازی در فضای مجازی، استفاده روزمره و گسترده از وی پی ان ها را به واقعیتی گریزناپذیر تبدیل کرده است؛ درحالی که سیاستی که در بهترین حالت کارکردی موقت و متناسب با شرایط اضطراری دارد، حالا در کشور ما به ابزاری دائمی برای حکمرانی مجازی بدل شده است. این همان خطای راهبردی است که طی سال ها و دهه های مختلف، بارها و بارها تکرار شده و تقریباً در هیچ دوره ای، مواجهه ای اصولی با آن صورت نگرفته است. دلیل اصلی هم روشن است؛ سیاست گذاران عموماً به دنبال نسخه های صرفاً فنی برای مدیریت اینترنت بوده اند و برخلاف انتظارشان، این مسیر هرگز به نتیجه ای پایدار نرسیده است.

چیت ساز در همین باره تأکید می کند که تجربه جهانی مسیر دیگری را نشان می دهد؛ جایی که تمرکز اصلی بر آگاه سازی عمومی و ارتقای سواد دیجیتال شهروندان است تا کاربران با درکی روشن از دسترسی ها و پیامدهای استفاده از اپلیکیشن ها، نقش اصلی مدیریت داده های خود را برعهده داشته باشند. به گفته او: در ایران برداشت نادرست از چنین سیاست هایی، سرمایه اجتماعی کشور را فرسوده کرده و درنهایت این فرسایش، به یک بحران امنیتی عمیق تبدیل شده که به این راحتی ها قابل ترمیم نیست.

او همچنین یادآور می شود که تکیه مطلق به شبکه ملی اطلاعات به عنوان راه حل همه مشکلات، یک تصور غلط رایج است. شبکه ملی اطلاعات، ماهیتی پویا دارد و نمی توان همه مسائل را صرفاً با داخلی سازی حل کرد. حتی در چین، که تنها نمونه نسبتاً موفق بومی سازی فناوری است، اپراتورها و تولیدکنندگان اعتراف می کنند که بخشی از تجهیزات شان از اروپا، آمریکا یا سایر کشورها وارد می شود و همه این تجهیزات با لایسنس های معتبر استفاده می شوند تا امنیت شبکه تضمین شود و احتمال نفوذ و سرقت داده ها از مسیرهای پنهان از بین برود.

واقعیت این است که اقتصاد دیجیتال ایران در سال های اخیر، با وجود تحریم ها، یکی از معدود بخش هایی بود که توانست سهمی از اقتصاد ملی را حفظ کند. اما فیلترینگ مستمر و اختلال های پی درپی، این بخش را تا لبه پرتگاه کشانده است. امروز بسیاری از کسب وکارهایی که برای خدمات و میزبانی به دیتاسنترهای بین المللی وابسته اند، به دلیل سیاست های محدودکننده، دسترسی شان مسدود شده است؛ تا جایی که حتی امکان رفع باگ های ساده نرم افزاری یا به روزرسانی سرویس های خود را هم ندارند.

این بحران مستقیم، بر زندگی میلیون ها ایرانی، به ویژه اقشار متوسط و پایین جامعه، تأثیر گذاشته است؛ کسانی که معیشت شان به کسب وکارهای آنلاین، استارتاپ های صادرات محور، پروژه های فریلنسری و دیگر مشاغل وابسته به خدمات دیجیتال گره خورده است. نتیجه طبیعی چنین روندی، عمیق تر شدن شکاف دیجیتال میان ایران و جهان است؛ موضوعی که نمود عینی آن را می توان در سقوط آزاد ارزش بزرگ ترین اپراتور کشور دید.

به گفته چیت ساز: همراه اول در سال 1391 حدود 20 میلیارد دلار ارزش داشت، اما حالا ارزش بازار آن به کمتر از 500 میلیون دلار رسیده است. این سقوط به معنای نابودی توان سرمایه گذاری برای توسعه زیرساخت های پیشرفته ای مثل شبکه 5G است؛ زیرساختی که به سرمایه گذاری چندمیلیارد دلاری نیاز دارد و حالا دیگر امکان تأمین آن عملاً وجود ندارد.

زمانی اپراتورها برای افزایش سهم بازار، با کاهش تعرفه ها و ارتقای کیفیت خدمات رقابت می کردند؛ اما امروز با دخالت های دستوری و محدودیت های مکرر، انگیزه ای برای توسعه باقی نمانده است. پایین ترین سطح کیفیت، به استانداردی ناخواسته تبدیل شده و پیامی روشن به متخصصان و سرمایه گذاران داده شده است: از این بخش خارج شوید. این همان هشداری است که داده های اقتصادی به خصوص تجربه های کاربران نیز آن را تأیید می کنند.

واقعیت این است که رویکرد سلبی در سیاست محدودسازی مفرط و اجرای فیلترینگ بی هدف و پشتوانه سواد دیجیتال و بی اعتنا به واقعیت های زیست بوم آنلاین، منجر به فرسایش سرمایه اجتماعی، هدررفت زیرساخت های ملی و باز شدن دروازه به روی سرویس هایی که خارج از هر نوع نظارت و حاکمیت ملی عمل می کنند، شده است.

پرسش اصلی اما همچنان پابرجاست؛ چه زمانی سیاست گذاران خواهند پذیرفت که فیلترینگ ابزاری برای حکمرانی پایدار بر فضای مجازی نیست؟ و چه زمانی آزمون و خطای بی پایان، سرمایه اجتماعی و زیرساخت های کشور را بیش از این قربانی نخواهد کرد؟ فعلاً که همه چیز بی ثبات است و حکمرانان واقعی و مخالفان اصلی رفع فیلترینگ فضای مجازی، مسئولیتی گردن نمی گیرند و همگی پشت نهاد اجراکنده سیاست ها پنهان شده اند، عجیب نیست. در فیلترینگ هیچ چیز عجیب نیست؛ حتی امنیت که دیگر به مفهومی تهی تبدیل شده است.