جنگ 12 روزه اوج سیاست فاجعه بار فشار حداکثری ایالات متحده در قبال ایران بود که از سال 2018 به بهانه کسب امتیازات سیاسی داخلی و تقویت رابطه ویژه واشنگتن با اسراییل، منع اشاعه را تضعیف کرده است. ادامه این مسیر اکنون خطر جنگ بی پایانی در خاورمیانه را به همراه دارد.

به گزارش ایرنا، تایتی اِرَستو پژوهشگر ارشد در برنامه تسلیحات کشتار جمعی مؤسسه تحقیقات صلح بین المللی استکهلم (SIPRI) و کارشناس مسائل خلع سلاح هسته ای و منع اشاعه در مقاله ای با عنوان جنگ اسراییل علیه ایران، پیمان منع گسترش تسلیحات هسته ای را نقض کرد که در سایت تحلیلی اندیشکده کویینسی منتشر شده است، نوشت: جنگ 12 روزه ای که به ابتکار اسراییل علیه ایران آغاز شد، به جای کمک به جلوگیری از گسترش تسلیحات هسته ای، به پیمان منع گسترش تسلیحات هسته ای (NPT) آسیب رساند.

ایران در واکنش به حملات به تأسیسات هسته ای اش، در دوم ژوییه همکاری خود با آژانس بین المللی انرژی اتمی را که وظیفه اش شامل نظارت بر پایبندی کشورهای عضو NPT به تعهدات منع اشاعه است، به حالت تعلیق درآورد. در عین حال، این حملات غیرقانونی که ایالات متحده نیز در آن مشارکت داشت، شرایطی را برای نوعی جنگ بی پایان ایجاد کرده که ظاهراً رییس جمهور ترامپ مایل به اجتناب از آن است. اگرچه در این شرایط، چشم انداز دیپلماسی ایران و آمریکا تیره به نظر می رسد، اما همچنان ممکن است از طریق همکاری منطقه ای در زمینه منع اشاعه، راهی برای برون رفت وجود داشته باشد.

تعلیق همکاری ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی، پایان شفافیت هسته ای ناشی از بازرسی های این آژانس در ایران از سال 1974 را رقم زد. به لطف این شفافیت، تا پیش از 13 ژوئن، مقدار دقیق و مکان های ذخایر مواد شکافت پذیر ایران را می دانستیم؛ موادی که بدون اطلاع آژانس نمی توانستند به مصارف نظامی منحرف شوند. اکنون، به دلیل حملات اسراییل و ایالات متحده، این اطلاعات از دست رفته است.

اسراییل که به نظر می رسد هدفش تضعیف و حذف دولت ایران، و نه صرفاً برنامه هسته ای آن باشد، احتمالاً برای اقدامات نظامی بیشتر فشار خواهد آورد. این واقعیت که قابلیت های هسته ای ایران، همان طور که قابل پیش بینی بود، به طور کامل در حملات نظامی نابود نشده اند، باعث می شود واشنگتن حتی اگر بخواهد، نتواند به راحتی اسراییل را مهار کند. این امر به تهاجم بی پایانی اشاره دارد که کارشناسان مدت ها هشدار داده بودند نتیجه حملات به تأسیسات هسته ای ایران خواهد بود.

علاوه بر این تصور که آژانس بین المللی انرژی اتمی به نفع اسراییل و کشورهای غربی دارای سوگیری سیاسی است، تصمیم ایران برای تعلیق همکاری با این آژانس احتمالاً نشان دهنده نگرانی از این است که شفافیت هسته ای ممکن است به منافع آن آسیب برساند. گزارش های آژانس درباره مکان مواد و تأسیسات هسته ای که از جنگ جان سالم به در برده اند، می تواند برای هدف گیری نظامی آینده اسراییل و ایالات متحده مورد استفاده قرار گیرد.

جنگ علیه ایران، با نشان دادن منطق معیوب مقابله تهاجمی با اشاعه، می تواند به عنوان استدلالی کامل برای خروج تهران از NPT و توسعه یک بازدارنده هسته ای تلقی شود. استفاده از زور علیه تمامیت ارضی ایران می تواند شرایطی را ایجاد کند که در آن رویدادهای فوق العاده منافع عالی ایران را به خطر انداخته اند ، که اساس حقوقی خروج از NPT بر اساس ماده دهم آن است.

با این حال، ایران نه از NPT خارج شده و نه درهای دیپلماسی را بسته است. ایران در حال بررسی پیشنهاد ایالات متحده برای ازسرگیری مذاکرات دوجانبه است. به گفته عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، ایران به تضمین هایی نیاز دارد که در صورت شکست مذاکرات، دوباره مورد حمله قرار نخواهد گرفت.

اعتماد لازم برای دیپلماسی دوجانبه، چه رسد به تضمین های امنیتی معتبر، به شدت در اثر این جنگ که در حالی رخ داد که دور آخر مذاکرات ایران و آمریکا با میانجی گری عمان هنوز در جریان بود، تضعیف شده است. به گفته عراقچی، این خیانت به دیپلماسی بود.

یک توافق هسته ای همچنین نیازمند مصالحه بر سر موضوع کلیدی غنی سازی اورانیوم است. در توافق جامع اقدام مشترک (JCPOA) سال 2015، زمانی که ایران پذیرفت فعالیت های غنی سازی را به صورت قابل راستی آزمایی محدود کند در ازای رفع تحریم ها، چنین مصالحه ای حاصل شده بود. مانع در اینجا، دشواری خودساخته رییس جمهور ترامپ در پذیرش هر چیزی شبیه به برجام است؛ توافقی که او در سال 2018 از آن خارج شد و بدین ترتیب بحران هسته ای با ایران را تجدید کرد.

ترامپ اصرار داشته که ایران نباید اجازه غنی سازی هیچ اورانیومی را داشته باشد، با این فرض که می توان ایران را از طریق فشار حداکثری به پذیرش شرایط او وادار کرد. اما ایران به طور مداوم این خواسته را رد کرده است. اگر رویکرد او اکنون بر این فرض استوار باشد که ایران در نتیجه جنگ سرانجام تسلیم خواهد شد، تلاش های دیپلماسی دوجانبه احتمالاً محکوم به شکست است.

از سوی دیگر، دولت ترامپ در موضوع غنی سازی ابهام نشان داده است. این امر، همراه با بی میلی رییس جمهور به جنگ های بی پایان، ممکن است همچنان امکان دستیابی به یک راه حل مصالحه ای را فراهم کند.

یکی از امیدوارکننده ترین مسیرها در مذاکرات ایران و آمریکا از ماه آوریل، کنسرسیوم هسته ای منطقه ای با مشارکت ایران و دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس بود. اصلی ترین نقطه اختلاف، مکان تأسیسات مشترک غنی سازی اورانیوم به نظر می آمد: در حالی که ایران شفافیت هسته ای تقویت شده ناشی از کنسرسیوم را راهی برای ایجاد اعتماد بین المللی به فعالیت های غنی سازی خود می دید، واشنگتن آن را وسیله ای برای پایان دادن به غنی سازی در خاک ایران تلقی می کرد.

این طرح همچنان می تواند قابل اجرا باشد اگر ایالات متحده غنی سازی محدود در خاک ایران را به عنوان بخشی از کنسرسیوم بپذیرد. این امر به هدف منع اشاعه خدمت می کند و همچنان ممکن است به اندازه کافی از برجام متفاوت به نظر برسد تا رییس جمهور ترامپ بتواند ادعای پیروزی کند.

با این حال، ایده قبلی سرمایه گذاری ایالات متحده در کنسرسیوم پس از مشارکت واشنگتن در عملیات نظامی اسراییل که شامل ترور دانشمندان هسته ای ایران نیز بود، بعید به نظر می رسد. اما قدرت های فرامنطقه ای دیگر مانند چین یا روسیه می توانند به این طرح دعوت شوند و بدین ترتیب تضمین امنیتی غیررسمی برای ایران فراهم شود. به طور قابل توجه، نیروگاه هسته ای بوشهر تنها تأسیسات هسته ای ایران بود که در حملات ژوئن از آسیب مصون ماند که بخشی به دلیل حضور کارکنان روس در آنجا بود.

به عنوان جایگزینی برای کنسرسیوم هسته ای، کشورهای حوزه خلیج فارس می توانند به طور مشترک برای محدود کردن سطوح غنی سازی اورانیوم و ذخایر مواد شکافت پذیر در منطقه توافق کنند. در حالی که چنین محدودیت هایی در ابتدا عمدتاً برنامه ایران را تحت تأثیر قرار می دهد، در طول زمان می تواند به اعتمادسازی در مورد جاه طلبی های هسته ای عربستان سعودی — که شامل برنامه هایی برای غنی سازی اورانیوم است — نیز کمک کند.

برای راستی آزمایی این محدودیت ها، کشورهای حوزه خلیج فارس می توانند مکانیسم راستی آزمایی هسته ای منطقه ای مشابه آژانس حسابرسی و کنترل مواد هسته ای برزیل-آرژانتین (ABACC) ایجاد کنند. این می تواند مکمل پادمان های آژانس بین المللی انرژی اتمی باشد و در مورد ایران، تا زمانی که همکاری این کشور با آژانس معلق است، جایگزین آن شود.

اگرچه نمی توان انتظار داشت ایران بدون رفع تحریم ها توسط ایالات متحده محدودیت هایی بر فعالیت های هسته ای خود اعمال کند، اما می تواند متعهد شود که در انتظار رفع تحریم ها این کار را انجام دهد. این می تواند امکان مصالحه غیررسمی ایران و آمریکا را حتی بدون توافق هسته ای دوجانبه فراهم کند.

حداقل، یک توافق مشروط بر محدودیت هسته ای منطقه ای، فشار سیاسی بر واشنگتن برای رفع تحریم های ایران را افزایش می دهد، در حالی که یک مکانیسم راستی آزمایی منطقه ای می تواند دلیلی علیه اقدامات نظامی بیشتر ارائه دهد.

به عنوان مقایسه، اعتماد اضافی ایجادشده توسط ABACC ظاهراً توضیح می دهد که چرا برزیل اجازه غنی سازی اورانیوم را با وجود نبود گزارش عمومی درباره جزییات مرتبط و امتناع این کشور از امضای پروتکل الحاقی با آژانس، بدون اعتراض بین المللی دارد.

انتخاب بین دیپلماسی و جنگ بی پایان

جنگ 12 روزه اوج سیاست فاجعه بار فشار حداکثری ایالات متحده بود که از سال 2018 به بهانه کسب امتیازات سیاسی داخلی و تقویت رابطه ویژه واشنگتن با اسراییل، منع اشاعه را تضعیف کرده است. ادامه این مسیر اکنون خطر جنگ بی پایانی در خاورمیانه را به همراه دارد.

یک مسیر دیپلماتیک همچنان وجود دارد، اما نیازمند تغییر سیاست ایالات متحده از اجبار به مصالحه است. هزینه های سیاسی چنین تغییری برای رییس جمهور ترامپ می تواند با پیوند مصالحه به یک ترتیب هسته ای منطقه ای کاهش یابد. در حالی که منافع منع اشاعه را فراتر از ایران گسترش می دهد، مشارکت چندین ذی نفع متعهد به موفقیت آن نیز می تواند چنین ترتیبی را پایدارتر از برجام کند.