با گذشت چند هفته از تجاور نظامی اسراییل به تمامیت ارضی کشورمان و همراهی تل آویو با واشنگتن در حمله به تاسیسات هسته ای صلح آمیز ایران، آینده مذاکرات هسته ای میان تهران و امریکا در یکی از پرابهام ترین و پرریسک ترین مراحل خود قرار گرفته است.

به گزارش اعتماد، در همین راستا سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران صراحتا تاکید کرده که بازگشت تهران به میز مذاکره تنها در صورتی ممکن است که ایالات متحده تضمین های عملی برای عدم تکرار جنگ ارائه بدهد.

در عین حال به گفته او، دستور کار مذاکرات باید صرفا به موضوع هسته ای محدود و حق غنی سازی ایران بدون تردید به رسمیت شناخته شود. درحالی که به باور برخی ناظران، مسیر دیپلماسی در پی حمله اخیر به شدت صعب و پیچیده شده، برخی تلاش های میانجیگرانه ازسوی قطر و حتی ریاض برای کاهش سطح تنش ها میان تهران و واشنگتن در جریان است.

همزمان با این تحرکات اروپا نیز وارد مرحله ای تازه شده و به ادعای برخی منابع دیپلماتیک، در حال بررسی فعال سازی زودهنگام مکانیسم ماشه جهت اعمال فشارهای بیشتر بر تهران است؛ هر چند این موضوع ازسوی وزارت امور خارجه ایران به صراحت تکذیب شده است.

در همین حال، رییس دستگاه دیپلماسی کشورمان روز گذشته در راس هیاتی تهران را به مقصد پکن ترک کرد. سفری که به ادعای ناظران هر چند با هدف حضور در اجلاس وزرای خارجه اعضای سازمان همکاری شانگهای انجام شده اما در مقطع کنونی می تواند به فرصتی برای اعلام مواضع تهران در باب آینده مناقشاتش با واشنگتن تبدیل شود.

در سلسله گفت وگوهایی با هدف ارزیابی چشم اندازها درباره آینده روابط ایران و امریکا با لحاظ کردن مولفه های مهمی که در این مسیر وجود دارد، با کیومرث یزدان پناه، استاد ژئوپلیتیک دانشگاه تهران و امیرعلی ابوالفتح، کارشناس مسائل امریکا گفت وگو شده است.

یزدان پناه ضمن تشریح شرایط پیش روی تهران و واشنگتن چشم انداز مثبتی را برای برگزاری مذاکرات و همچنین شکل گیری توافقی هر چند میان مدت متصور نشد.

ابوالفتح اما با تمرکز بر پیامدهای فعالسازی مکانیسم ماشه متذکر شد اگرچه فعال شدن ماشه قطعا پیامدهایی به دنبال خواهد داشت اما آثار منفی آن تا حدود زیادی به رویکرد شرکای تجاری ایران بستگی دارد. مشروح این گفت وگو در ادامه می آید.

کیومرث یزدان پناه، استاد ژئوپلیتیک دانشگاه تهران در پاسخ به سوال نخست در باب چشم انداز آینده تنش های تهران و واشنگتن باتوجه به عمق اختلافات موجود در باب بازگشت به میز مذاکره تاکید کرد: به باور من مساله ای که در قالب مذاکرات چند ماه اخیر میان ایران و امریکا پیگیری شد، بسیار پیچیده تر از آن چیزی است که تصور می شود و نمی توان آن را در قالب یک روند ساده لحاظ کرد. این روند، به باور این کارشناس مسائل ژئوپلیتیک، این فرآیند کشور ما را امروز در مسیر بسیار سختی قرار داده و تهدیداتی که با آن مواجه بوده ایم، عملا به تهدیدات راهبردی تبدیل شده است.

به گفته یزدان پناه، چند نکته اساسی باید در این زمینه مورد توجه قرار بگیرد؛ نخست، اهداف مذاکره است: مذاکره برای چه هدفی قرار است صورت بگیرد؟ سقف مذاکرات چیست؟ درک و حساسیت طرفین نسبت به ماهیت مذاکرات چگونه است؟ و از همه مهم تر شرایط حاکم بر روند مذاکره کدام است؟

این استاد ژئوپلتیک در ادامه گفت: به نظر می رسد تمام این مسائلی که آقای عراقچی به آن ها اشاره کردند، بالاخص پس از حمله تجاوزکارانه رژیم صهیونیستی به تمامیت ارضی کشورمان و همچنین پاسخ ایران به سرزمین های اشغالی و همچنین بعد از توقف تبادل آتش میان دو طرف، مواضعی نیستند که مورد پذیرش امریکا، متحدانش و حتی رژیم صهیونیستی یا مسوولان فعلی نظام بین الملل باشند. متاسفانه آنان نسبت به ایران رویکرد سرسختانه ای اتخاذ کرده اند.

یزدان پناه در ادامه گفت وگویش خاطرنشان کرد: درک آن ها از فعل و انفعال ها این است که ایران در انزوا قرار گرفته و با تشدید فشارها، رویکرد خود را تغییر خواهد داد. به اعتقاد من طرف مقابل آشکارا دو هدف مشخص را دنبال می کند، نخست، ایران نباید هیچ گونه فعالیت هسته ای داشته باشد و دوم، جمهوری اسلامی باید رویکرد خود نسبت به منطقه غرب آسیا و محور مقاومت را به طور کلی تغییر بدهد.

به گفته یزدان پناه اگر ایران در قبال این دو مطالبه، موضع روشنی اتخاذ نکند، هرگونه گفت وگو یا اظهارنظری صرفا وقت کشی است و به طور قطع ما را به نتیجه ای مشخص در آنچه تحت عنوان مذاکره مطرح می شود، نخواهد رساند. چراکه طرف مقابل با گفتمانی بر پایه قدرت وارد میدان مذاکره می شود، در حالی که گفتمان ما مبتنی بر حق طلبی و عدالت خواهی است. ما این را صادقانه بیان می کنیم، اما طرف مقابل با اتکا به گفتمان قدرت، صرفا در جهت تحقق اهداف خود پیش می رود. از همین رو است که وقتی آقای عراقچی سخن از ازسرگیری مذاکرات به میان می آورند، آن را مشروط به دریافت تضمین های لازم می دانند.

یزدان پناه در ادامه همچنین تاکید کرد: با این حال، متاسفانه هیچ کشوری در عرصه بین المللی وجود ندارد که از گفتمان جمهوری اسلامی حمایت کند یا بتواند طرف مقابل را تحت فشار قرار بدهد. همزمان شاهد هستیم که کشورهای اروپایی که متحدان سنتی امریکا محسوب می شوند، به شکل دیگری بر ایران فشار وارد می کنند. اکنون نیز تهدید به فعال سازی مکانیسم ماشه مطرح است و چه بسا در مردادماه این تهدید عملی شود و یک بحران دیگر به بحران های موجود اضافه شود. در مجموع، با توجه به این شرایط، هیچ چشم انداز امیدوارکننده ای برای ازسرگیری مذاکرات دیده نمی شود.

یزدان پناه در پاسخ به دیگر پرسش مبنی بر ارزیابی رویکرد احتمالی تل آویو در صورت بازگشت تهران و واشنگتن به میز مذاکره تاکید کرد: رژیم صهیونیستی رویکرد خاص خود را دارد و باید تاکید کرد که روند روابط ایران و امریکا و همچنین مذاکرات احتمالی میان دو کشور، مبتنی بر توازن و برابری نخواهد بود. فضای این مذاکرات بیشتر به تحمیل مواضع و اعمال فشار شباهت دارد تا یک گفت وگوی سازنده. در همین راستا، اسراییل پس از حمله اخیر خود به تمامیت ارضی کشورمان، احتمالا به دنبال آن است تا بار دیگر فرصتی برای آسیب رسانی به ایران پیدا کند. هدف ادعایی این رژیم، در واقع خارج کردن جمهوری اسلامی از جایگاه فرماندهی محور مقاومت است؛ جایگاهی که به زعم و ادعای آن ها ایران آن را برعهده دارد.

به گفته این استاد ژئوپلیتیک مساله اسراییل نه گفتمان میان ایران و امریکاست، نه چارچوب دیپلماتیک؛ بلکه دغدغه اصلی وادعایی این بازیگر، رفع کامل تهدید ایران است. اکنون جمهوری اسلامی در نگاه راهبردی این گروه از بازیگران، مهم ترین تهدید عملیاتی در گستره غرب آسیا به شمار می رود. به همین دلیل هم است که اتاق های جنگ رژیم صهیونیستی با جدیت به دنبال آن هستند که محیط راهبردی پیرامون خود را از حضور و نفوذ ایران خالی کنند.

از نظر من، باید آمادگی آن را داشته باشیم که هر لحظه، اتفاقات جدیدی رخ بدهد. به باور یزدان پناه از طرفی آنچه ما به عنوان خطوط قرمز برای خود تعریف می کنیم و حاضر به عقب نشینی از آن نیستیم، برای طرف مقابل به ویژه اسراییل ظاهرا دیگر اهمیتی ندارد. همین مساله موجب شده که احیانا دیگر مذاکره ای نتواند مانع تعرض اسراییل به ایران شود. لذا ما باید با هوشمندی و درایت، از این شرایط خطرناک عبور کنیم.

این استاد ژئوپلیتیک در ادامه گفت: اگر مجددا ایران گرفتار اقداماتی مشابه آنچه ازسوی اسراییل و متحدانش از جمله امریکا دیدیم شود، تبعات آن بسیار سنگین خواهد بود تا جایی که ممکن است شیرازه کشور را نیز از هم بگسلد. لذا اکنون اصلی ترین وظیفه ما، دفاع از کیان سرزمین مان است. جنگ 12روزه اخیر نشان داد که اختلافات داخلی نباید اولویت ما باشد. در شرایط جنگی معمولا پرهزینه ترین خسارت ها بر دولت تحمیل می شود. بنابراین باید رویکردی مبتنی بر خویشتنداری و تساهل در قبال گفتمان ها و دیدگاه های مختلف شکل بگیرد.

به باور یزدان پناه در این مقطع، عبور از وضعیتی که گرفتار آن شده ایم، نیازمند جرات و جسارت است. حملاتی که امروز به دولت فعلی و شخص رییس جمهور، آقای پزشکیان، صورت می گیرد، یک اشتباه بزرگ است. به نظرم بعد از شهید رجایی، پزشکیان همراه ترین، هماهنگ ترین و تابع ترین رییس جمهور بوده و نباید این ویژگی همراه با جسارت و صلابت ایشان در تصمیم گیری ها را با فشارهای بی مورد و هزینه زا مخدوش کرد، چرا که در شرایط حساس فعلی، حمله به ایشان نه تنها عقلانی و منطقی نیست، بلکه می تواند به امنیت ملی کشور نیز آسیب وارد کند. نباید اجازه داد تریبون ها و رسانه ها به جولانگاه اظهارات افرادی تبدیل شوند که نه مشروعیت لازم برای گفتمان سازی دارند و نه از نظر کارشناسی در جایگاهی هستند که چنین اظهارنظرهایی داشته باشند.

یزدان پناه در پاسخ به دیگر سوال در باب ارزیابی رویکرد مسکو در قبال تنش های تهران و واشنگتن خاطرنشان کرد: روسیه و ایران، در هر صورت، دو کشوری هستند که به دلیل حسن همجواری طی سالیانی، روابطی با فراز و نشیب های فراوانی داشته اند. از منظر ژئوپلیتیک و استراتژیک نیز همجواری این دو کشور روابطی متعارف و معمول میان آن ها برقرار کرده است. با این حال، نکته ای که باید به آن توجه کرد این است که روسیه امروز برای دیگر قدرت های جهانی، بازیگر قابل اعتنایی محسوب نمی شود. این واقعیتی است که ایران نیز باید با دقت و هوشیاری آن را درک کند. بسیاری از تحلیلگران غربی و حتی برخی ناظران شرقی معتقدند که چاقوی روسیه آن قدر تیز نیست که بتوان با تکیه بر آن هدفی جدی را دنبال کرد.

به باور این استاد ژئوپلیتیک در هر صورت، خود روسیه چند سالی است که درگیر جنگ اوکراین شده است. اما فارغ از این موضوع در چنین شرایطی، یکی از خطراتی که وجود دارد، دامن زدن به ابهام و تردید درباره وضعیت اورانیوم غنی شده ایران است؛ موضوعی که به زعم من بخشی از یک جنگ رسانه ای، تبلیغاتی و روانی بسیار قدرتمند علیه جمهوری اسلامی ایران قلمداد می شود.

این جنگ، اغراق آمیز تلاش می کند نشان بدهد که ایران، از منظر فعالیت های هسته ای، همچنان یک تهدید است؛ تهدیدی که می تواند دستاویزی برای تشدید فشارها یا حتی رویارویی های جدید با ایران باشد، ازجمله احتمال ازسرگیری تنش های نظامی میان ایران و امریکا یا حتی اروپا و نیز رژیم صهیونیستی. از این منظر، هرگونه اظهارنظر یا موضع گیری که از سوی مقامات روسی درباره موضوعات مرتبط با برنامه هسته ای ایران مطرح می شود، باید به سرعت و با قدرت، از سوی مقامات ایرانی پاسخ داده شود؛ آن هم با تکیه بر استدلال ها و داده های رسمی و مستند. چراکه دشمن در پی تجمیع بهانه هاست؛ مجموعه ای از ادعاها که بتواند با استناد به آن ها اقداماتی علیه ایران را توجیه کند.

یزدان پناه در ادامه گفت: از طرفی اکثر مواضعی که در زمینه برنامه هسته ای کشورمان ازسوی برخی بازیگران بین المللی مطرح می شود، دوپهلو و مبهم است. این وضعیت ایجاب می کند که با حساسیت و دقت کامل، از دامن زدن به این ابهامات خودداری شود. تریبون ها، زبان ها و گفتمان هایی که در زمان و موقعیت نادرست فعال می شوند، ممکن است هزینه هایی سنگین برای کشور به همراه داشته باشند.

این استاد ژئوپلیتیک در پاسخ به دیگر پرسش در باب اهمیت سفر اخیر وزیر امور خارجه کشورمان به پکن در مقطع کنونی تاکید کرد: به باور من سفر آقای عراقچی به چین فارغ از حضور در نشست وزرای خارجه سازمان همکاری شانگهای، می تواند یک فرصت دیپلماتیک باشد. با این حال، باید به این نکته اساسی اشاره کرد که در وظایف ذاتی سازمان شانگهای، هیچ بندی مشابه آنچه در اتحادیه اروپا یا اتحادیه کشورهای جنوب شرق آسیا (آسه آن) وجود دارد، دیده نمی شود؛ به عبارت دیگر، در این سازمان تعهدی وجود ندارد که برمبنای آن اگر به یکی از اعضا حمله نظامی صورت گرفت، تعرض به آن عضو، تعرض به کلیت سازمان محسوب شود و دیگر اعضا موظف باشند که از کشور مورد حمله حمایت و دفاع کنند.

به باور یزدان پناه البته، این سازمان اساسا یک نهاد نظامی فعال به شمار نمی رود، اما به هر حال، ظرفیت های دیپلماتیک و ژئوپلیتیکی بالقوه ای در آن نهفته است. در هر حال آقای عراقچی باتوجه به مهارت ها و تجربه هایی که دارد، می تواند از این تریبون استفاده کرده و تلاش کند که چین و روسیه به عنوان دو عضو کلیدی و در عین حال متحدان جمهوری اسلامی ایران واکنشی راهبردی تر و فراتر از صرف صدور بیانیه از خود نشان بدهند.

این استاد ژئوپلیتیک در ادامه گفت: حتی اگر ایشان بتواند سازمان همکاری شانگهای را متقاعد کند که بیانیه ای علیه رژیم صهیونیستی در محکومیت حمله نظامی اخیر آن به خاک ایران صادر کند، این می تواند خود به یک ابزار بازدارنده و اهرم فشار علیه اسراییل تبدیل شود. هرچند بعید می دانم که در شرایط فعلی، سازمان شانگهای حاضر باشد چنین موضع گیری صریح و فعالی علیه اسراییل اتخاذ کند، اما به هر حال از آقای عراقچی انتظار می رود که با صراحت، قاطعیت و پشتوانه عضویت دائمی ایران در این سازمان، این مطالبه را مطرح کند. اکنون که جمهوری اسلامی به عنوان عضو رسمی این نهاد منطقه ای پذیرفته شده، می توان انتظار داشت که سایر اعضا نیز در قبال تهدیدات آشکار علیه یکی از اعضای خود، واکنش مسوولانه تری داشته باشند.

در مجموع باید گفت که در شرایط بسیار سخت و حساسی قرار داریم و تمام گسل های ژئوپلیتیک خارجی بر ضد کشورمان فعال شده اند و ساختار ژئوپلیتیک ایران نیز به گونه ای است که اگر مغایر با سازه های شکل دهنده آن عمل بشود به بدترین شکل ممکن تنبیه خواهیم شد.

امیرعلی ابوالفتح، کارشناس مسائل امریکا در پاسخ به پرسش در باب ارزیابی پیش شرط های موردنظر تهران برای بازگشت به میز مذاکره تاکید کرد: استفاده از واژه تضمین ایرادی ندارد. اما مساله اینجاست که آیا واقعا باور داریم که امریکا تضمینی خواهد داد یا نه و پای آن هم خواهد ایستاد؟ البته که امریکایی ها حتی اگر چیزی را اعلام کنند، تضمینی وجود ندارد که به آن پایبند بمانند.

به باور ابوالفتح ما آن قدر به امریکا بی اعتماد هستیم که حتی اگر خودشان هم بگویند، باز تعهدات شان برای ما قابل پذیرش نیست. بنابراین درخواست تضمین به لحاظ عملی معادله ای را تغییر نمی دهد. اما آنچه مانع حمله می شود، نه وعده های امریکا، بلکه مجموعه ای از توانمندی های آفندی و پدافندی ایران است؛ این کنش ها فقط به توان نظامی محدود نمی شود. اقتصاد، فرهنگ، اجماع داخلی و قدرت دیپلماتیک، همه اینها در کنار هم یک پکیج بازدارندگی را تشکیل می دهند که نهایتا طرف مقابل را به این جمع بندی می رساند که آیا حمله به ایران منطقی هست یا نه؟

این کارشناس مسائل امریکا در ادامه گفت: نمی دانم منظور دقیق آقای عراقچی از طرح موضوع تضمین چیست. اما در مقام عمل، واقعیت این است که چنین تضمینی مابه ازای مشخص و موثری ندارد.

ابوالفتح در پاسخ به دیگر پرسش درباره نتیجه تاکید ایران بر مواضع خود مبنی بر انجام غنی سازی خاطرنشان کرد: من هم دقیقا نمی دانم چه بر سر برنامه غنی سازی ایران آمده و وضعیت اورانیوم های غنی شده چگونه است. حتما خساراتی وارد شده است. اما حتی اگر چیزی از تاسیسات یا مواد باقی نمانده باشد، ایران همچنان بر این موضوع تاکید دارد که غنی سازی یک حق مسلم برای کشورمان است. فرض کنیم که صد درصد ظرفیت غنی سازی نابود شده باشد، که البته احتمال چنین فرضیه ای بسیار ضعیف است. به هر حال، دانش فنی غنی سازی قابل بمباران نیست. دستگاه ها دوباره قابل احیا هستند، دانشمندان قابل جایگزینی اند. حتی اگر همه زیرساخت ها هم از بین رفته باشند، ایران می خواهد از این حق برخوردار باشد.

به گفته ابوالفتح بنابراین اصرار ایران بر حق غنی سازی لزوما به این معنا نیست که صنعت غنی سازی فعلا فعال و پابرجاست. حال در مورد اینکه آیا این موضوع می تواند بهانه ای برای حمله باشد یا نه، باید گفت که در سیاست هیچ چیز غیرممکن نیست. احتمال حمله وجود دارد؛ چه با غنی سازی، چه بدون آن. اگر موضوع مورد بحث غنی سازی نباشد، موضوع موشکی را پیش می کشند، یا هر بهانه دیگری. پس اگر واقعا روایت ترامپ و نتانیاهو این باشد که ما زدیم و نابود کردیم و کار تمام شد و دستگاه های اطلاعاتی شان هم آن را تایید کنند، ادامه ماجرا بیشتر جنبه جنگ روانی پیدا می کند. اما اگر ایران واقعا توانسته باشد بخشی از اورانیوم ها را نجات بدهد احتمال تکرار عملیات از سوی آن ها وجود دارد.

این کارشناس مسائل امریکا در پاسخ به دیگر سوال در باب واکنش های احتمالی ایران به کلیدخوردن سازوکار مکانیسم ماشه تاکید کرد: اولا باید توجه داشت که مکانیسم ماشه بدین شکل گه گفته می شود فعال نمی شود. برای فعال سازی این سازوکار، باید یکی از اعضای برجام رسما اعتراض خود را اعلام کند. پس از آن، کمیسیونی تشکیل می شود که 15 روز فرصت دارد بررسی کند. در ادامه، موضوع به سطح وزرای خارجه می رود و درنهایت، اگر به نتیجه ای نرسند، پرونده به شورای امنیت ارجاع داده می شود. به باور ابوالفتح اما اگر این روند ادامه یابد، به احتمال زیاد اروپا در مسیر فعال سازی مکانیسم ماشه گام برخواهد داشت. بنابراین کشور باید خود را برای ورود به این مرحله آماده کند. البته اینکه این مرحله تا چه اندازه اثرگذار خواهد بود، به رفتار و کنشگری شرکای تجاری ایران بستگی دارد.

ابوالفتح در ادامه گفت: به باور من، دایره و شدت تحریم های امریکا به مراتب بیشتر و گسترده تر از تحریم هایی است که سازمان ملل وضع می کند. بنابراین، آنچه اکنون در حال وقوع است، تقریبا همان چیزی است که در صورت بازگشت تحریم های شورای امنیت نیز رخ می دهد. لذا اتفاق تازه ای نیست، فقط ممکن است بهانه هایی برای اقداماتی از قبیل توقیف کشتی های ایرانی یا اعمال فشارهای نظامی، فراهم شود. البته اقدام نظامی همواره در دستور کار برخی از بازیگران قرار داشته، چه مکانیسم ماشه فعال شود یا نه. امریکایی ها برای اقدام نظامی منتظر مجوز نمی مانند.

این کارشناس مسائل سیاست خارجی در ادامه تاکید کرد: نکته مهم دیگر این است که آیا شرکای مهمی چون چین با سایر بازیگران عضو همراهی خواهند کرد یا نه. این بستگی دارد به منافع ملی این کشورها دارد. در شرایطی که چین درگیر جنگ تجاری با امریکا است، احتمال اینکه با سیاست های واشنگتن همراهی کند، پایین است. چینی ها زمانی همراهی می کنند که با امریکا در رفاقت باشند و اقتصادشان تحت فشار نباشد. اکنون، با توجه به تخفیف هایی که از ایران در خرید نفت می گیرند، بعید است بخواهند مشتری خوبی مثل ایران را به راحتی کنار بگذارند. البته این به معنای آن نیست که فشار اقتصادی بر ایران کم می شود؛ بلکه احتمالا هزینه های ایران بالا می رود، تخفیف ها بیشتر می شود، یا واسطه های بیشتری وارد فرآیند فروش می شوند.

به باور ابوالفتح درنهایت اگر قطعنامه های شورای امنیت به واسطه فعالسازی ماشه بازگردند، ایران ذیل ماده 41 فصل هفتم منشور ملل متحد قرار می گیرد. این ماده به اعمال تحریم های غیرنظامی علیه کشورهایی که تهدیدی علیه صلح و امنیت بین المللی تلقی شوند، اجازه می دهد. اما آنچه خطرناک تر است، ماده 42 فصل هفتم است که به شورای امنیت اجازه می دهد اقدامات نظامی علیه آن کشور انجام شود. با این حال، برای رفتن از ماده 41 به ماده 42، نیاز به رأی گیری مجدد در شورای امنیت وجود دارد. در آنجا روسیه و چین همچنان امکان استفاده از حق وتو دارند. بنابراین، ما مستقیما ذیل ماده 42 نمی رویم، بلکه در ماده 41 باقی می مانیم مگر آنکه روسیه و چین تغییر موضع بدهند که احتمال آن بسیار کم است.