در میان موج تولیدات کمدی شبکه نمایش خانگی که اغلب به تکرار تیپ ها و موقعیت های آزموده شده دل بسته اند، اجل معلق به نویسندگی حمزه صالحی و کارگردانی عادل تبریزی، تجربه ای متمایز و در عین حال محتاطانه به شمار می آید؛ سریالی که با بهره گیری از تم ماورایی و چاشنی طنز، تلاش کرده روایتی سرگرم کننده، متفاوت و البته مردمی خلق کند.

به گزارش ایران، ترکیب موضوع مرگ با طنز، چالشی دشوار است؛ چرا که با مفاهیم دینی، فلسفی و گاه خط قرمزهای عرفی و اعتقادی جامعه پیوند می خورد. تجربه های تلویزیونی در ایران در مواجهه با ژانر ماورایی بیشتر به سمت درام های جدی و گاه متافیزیکی رفته اند؛ از او یک فرشته بود و اغما تا احضار . اما اجل معلق نخستین تلاش جدی در قالب کمدی موقعیت ماورایی است که ریسک ورود به جهان پس از مرگ را با طنز موقعیت پیوند می زند.

نویسنده (حمزه صالحی) و کارگردان (عادل تبریزی) با انتخاب یک قهرمان طبقه کارگر که در میانه کما و زندگی، به ارتباط با اجل دست پیدا کرده، توانسته اند به نوعی طنز تلخ اجتماعی دست پیدا کنند که در عین مفرح بودن، به دغدغه های اقتصادی، ناامنی شغلی و ترس های روزمره زندگی ایرانی نیز اشاره دارد.

قهرمان سریال، داوود سعیدی با بازی رضا عطاران، بازآفرینی تیپ آشنای مرد میانسال ساده دل، بی پول و کمی فرصت طلب است که در اغلب کمدی های محبوب دهه 80 دیده ایم. عطاران که در سریال هایی چون کوچه اقاقیا ، بزنگاه و خانه به دوش این تیپ را نهادینه کرده، بار دیگر نقش مشابهی را ایفا می کند؛ با این تفاوت که این بار، او با مرگ وارد تعامل می شود.

این بازگشت به تیپ محبوب، هم یک نقطه قوت است و هم یک خطر. از یک سو، تماشاگر به سرعت با شخصیت داوود ارتباط برقرار می کند، اما از سوی دیگر، خطر افتادن در چرخه تکرار و کم رمقی طنزهای پیش بینی پذیر وجود دارد. خوشبختانه حضور عنصر اجل به عنوان مکمل کمدی، توانسته بخشی از این خطر را مهار کند.

اگر رضا عطاران نقطه اتکای تضمین شده سریال است، بهزاد خلج در نقش اجل را باید کشف طلایی این سریال دانست. خلج که پیش تر در قالب های جدی و حقوقی (همچون سریال آقای قاضی ) دیده شده بود، این بار در نقشی کاملاً متفاوت ظاهر شده و توانسته با ترکیب چهره عبوس، زبان خشک و گیر افتادن در موقعیت های کمدی، لحظاتی مفرح اما هوشمندانه خلق کند.

تغییر تدریجی اجل از یک موجود بی احساس ماورایی به موجودی دارای حس کنجکاوی، دلبستگی و حتی شوخ طبعی، به خوبی با بازی خلج پرداخت شده و یکی از نقاط قوت اصلی روایت است.

سریال با ساختار نیمه اپیزودیک حرکت می کند. هر قسمت، حول محور مرگ فردی جدید شکل می گیرد که داوود با روح او ارتباط گرفته و سعی دارد از این وضعیت منفعت مالی ببرد. این فرمول در قسمت هایی چون پیرمرد سکه دار به خوبی جواب داده و موقعیت هایی بامزه و تأثیرگذار خلق می کند. اما در بلندمدت، این ساختار تهدیدی برای تعلیق کلی روایت و توسعه شخصیت ها محسوب می شود. نبود داستان های فرعی مؤثر یا شخصیت های مکمل عمیق تر، می تواند سریال را به ورطه تکرار و افت جذابیت بکشاند؛ خطری که در قسمت پنجم سریال تا حدی حس می شود.

موفقیت اجل معلق در عبور از خطوط قرمز، نه تنها به خاطر محتوا، بلکه ناشی از لحن سنجیده آن است. شوخی ها هرگز به سخره گرفتن مرگ یا دین نمی انجامد، بلکه از طریق نمایش تضاد بین دستورهای اجل و بداهه کاری های داوود، طنزی موقعیت محور و بی خطر شکل می گیرد. حتی تمایل اجل به تجربه زندگی انسانی یا عشق ورزی نیز در محدوده قابل قبول اجرا شده و برخلاف آثار شعاری، با ظرافت و بدون تحمیل پیام اخلاقی خاصی پیش می رود.

کارگردانی عادل تبریزی در اجل معلق فاقد خودنمایی های بصری است و بیشتر در خدمت قصه و بازی ها عمل می کند. ضرباهنگ روایت در پنج قسمت نخست قابل قبول است و تدوین سریع و طراحی میزانسن های ساده اما کاربردی، به انسجام اثر کمک کرده است. تبریزی که پیش تر در آثار سینمایی اش گرایش به کمدی اجتماعی داشته، در اینجا توانسته ریتم مناسبی برای چنین داستانی با عنصر ماورایی خلق کند؛ بدون آن که کمدی به هجو بی مایه سقوط کند یا فضای ماورایی رنگ تصنعی بگیرد.

یکی از هوشمندی های فیلمنامه، پیوند موقعیت ماورایی با دغدغه های عینی جامعه است. داوود، یک مرد طبقه کارگر است که با اخراج از کار، دغدغه نان زن و بچه اش را دارد. دلالی، تورم، ناتوانی در تأمین مسکن و حتی اضطراب از آینده مبهم فرزندان، در لایه های طنزآلود روایت حاضر است. انتخاب یک قهرمان مردمی و ملموس، باعث همذات پنداری مخاطب با قصه شده و خطر انتزاعی شدن تم مرگ را کاهش داده است.

اجل معلق نه یک شاهکار ژانری است و نه جسورانه ترین کمدی ممکن. اما در قالب اثری بی ادعا، توانسته در چند محور جسارت کند: نزدیک کردن تماشاگر به موضوع مرگ با زبان طنز، انتخاب تیپ های آشنا در موقعیت های تازه و ساختن یک فضای روایی نو در بستری پلتفرمی.

اگر سازندگان بتوانند در قسمت های آینده، داستان های فرعی را تقویت کرده، قوس شخصیتی داوود و اجل را با جزییات بیشتری بپرورانند و از تکرار فرمول های اپیزودیک پرهیز کنند، اجل معلق می تواند به نقطه عطفی در مسیر سریال سازی کمدی-ماورایی در ایران بدل شود.