روزنامه هم میهن در یادداشتی با عنوان فرجام آتش بس: توافق یا جنگی دیگر؟ به بررسی پیامدهای آتش بس ایران و رژیم صهیونیستی با ارائه سه سناریو پرداخته است.

این روزنامه در این زمینه نوشت: پذیرش آتش بس گرچه در ظاهر به تهاجم نظامی اسراییل و آمریکا به ایران پایان داده است اما همچنان ماهیت این ترک مخاصمه و تحولات پیش رو، محل پرسش و ابهام قرار دارد.

برداشت های متفاوت و در وصفی دقیق تر، متضاد دو طرف منازعه از نتایج حاصل از جنگ 12 روزه، طرح خواسته هایی مصالحه ناپذیر و پویایی های قدرت حاکم بر منطقه خاورمیانه، هر تحلیلگر روشن بین و واقع گرایی را بدین نتیجه گیری رهنمون می کند که آتش بس کنونی را نمی توان فرجام کار تصور کرد.

بی تردید در زهدان این سامان شکننده و لرزان، بحرانی دیگر در آستانه زاده شدن است. نادیده گرفتن چنین احتمالی، جز پرده پنداری بر واقعیت نیست. آتش بیدادگر بنیادِ مناسبات قدرت در خاورمیانه آنچنان مهارناپذیر جلوه می کند که نمی توان پایانی نزدیک را برای ایام فتنه انگیز برهه کنونی پیش بینی کرد. به نظر می رسد چشمداشت وقوع سیلی دمادم در منزلگه منطقه خاورمیانه سبب شده تا نتوان چندان در خواب نوشین آتش بس کنونی ایمن بود.

با در نظر داشت آنچه گفته آمد، پرسش مهم این است که تعاملات ایران و غرب روی به کدامین سو دارد؟ آیا دو طرف منازعه بر سر خواسته های خود به توافقی دست خواهند یافت؟ آیا ترس از فراگیرشدن جنگی بزرگ در منطقه و امکان فرورفتن خاورمیانه در لهیب آتشِ پُردود آن، دو طرف منازعه را از پیمودن مسیر بی مقصد کنونی بازخواهد داشت؟

آیا پیامدهای ویرانگر جنگ 12 روزه، ذهن خیال اندیش جنگ طلبان را نوازش و آنان را به این نتیجه گیری هدایت کرده که حصول خواسته ها از مسیر منازعه نظامی امکان ناپذیر است؟ آیا پاسخ موشکی جمهوری اسلامی ایران، به فروکش کردن غریزه های دشمنی غرب منتهی شده است؟ یا اینکه آتش بس کنونی تنها میان پرده ای از منازعه ای بزرگ است که با وقفه ای کوتاه، باردیگر به صحنه خواهد آمد؟ پاسخی از سر تعمق در نیروهای پیشران حاکم بر مناسبات قدرت موجود در منطقه، می تواند با زدودن غبار پیش رو در افق روابط ایران و غرب، تصمیم گیرندگان را برای برگزیدن انتخاب هایی عقلانی یاری رساند.

نیل بدین مقصود نیازمند دوری گزیدن از خیال اندیشی و عزل نظر از بنیان نهادن تحلیل ها بر شنیده هایی نادقیق و شواهدی لرزان و در مقابل، استوارکردن بنای اندیشه بر واقع گرایی و عقلانیت است. با در نظرداشت طریق پرفتنه و پرآشوب کنونی در منطقه، هر ارزیابی جز از مسیر عقلانیت و واقع بینی، سرنوشت کشور را به مغاک نابودی و ورطه ای هولناک هدایت خواهد کرد. آرایش نیروها در آوردگاه خاورمیانه به گونه ای است که عبور از برهه پرخطر کنونی بیش از هر زمان دیگری نیازمند فهم حقیقی و عقلانی ماهیت تحولات است.

با چنین التفاتی به خطرات پیش رو، در این مقاله بر آنم تا آنجا که منطق بحث اقتضاء می کند با تکیه بر منطق مناسبات قدرت به عنوان یگانه نیروی هدایت کننده مناسبات دولت ها، مختصات سناریوهای پیش روی روابط ایران و غرب را ترسیم کنم. با عطف نظر به خواسته ها و منافع غرب و قدرت (نه حقوق بین الملل یا اخلاق) به عنوان نیروی اصلی تأمین کننده این خواسته ها در ادامه سناریوهای محتمل در روابط جمهوری اسلامی ایران و غرب در پس آتش بس موجود را محل بحث قرار خواهم داد.

با در نظرداشت ماهیت منازعه ایران و غرب بر سر برنامه هسته ای و درمجموع جهت گیری ایران در منطقه خاورمیانه و نظام بین الملل، همچنین نظر به برداشت غرب از موازنه قدرت حاصل از جنگ 12 روزه، می توان سه سناریوی احتمالی در مواجهه با ایران را پس از آتش بس پیش بینی کرد:

سناریوی اول: تشدید فشارها به جمهوری اسلامی ایران با هدف دستیابی به یک توافق جامع: نخستین سناریوی مواجهه غرب با ایران، تشدید فشارها برای انجام یک توافق جامع است. از آنجایی که در پس حمله نظامی آمریکا و اسراییل، موضوعات مهمی همچون سرنوشت ذخایر اورانیوم غنی شده، توان ایران برای بازیابی توان هسته ای و غنی سازی و توان موشکی تهران همچنان محل پرسش و ابهام قرار دارند، انتظار ترامپ و حامیان او این است که اختلافات یادشده از مسیر مذاکره و توافق حل و فصل شوند.

اظهارات مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی، همچنین گزارش های اولیه نیویورک تایمز و سی. ان. ان درباره کم اثر بودن حملات آمریکا و اسراییل علیه تأسیسات هسته ای ایران و اینکه تهران می تواند بار دیگر برنامه هسته ای خود را در مدت کوتاهی بازیابی کند، همچنین ارزیابی اخیر نهادهای اطلاعاتی اسراییل از اینکه بخشی از اورانیوم غنی شده ایران در اثر حملات، دست نخورده باقی مانده، سبب درگرفتن مناظرات مهمی در داخل آمریکا و اسراییل شده است. به گفته رافائل گروسی: حملات آمریکا به ایران نتوانسته به برنامه هسته ای این کشور آسیب کامل وارد کند و تهران می تواند غنی سازی اورانیوم را ظرف چندماه از سر بگیرد .

دیدگاهی که با ادعاهای دونالد ترامپ، مبنی بر اینکه آمریکا برنامه هسته ای تهران را دهه ها به عقب انداخته، در تضاد کامل قرار دارد. گروسی همچنین در مصاحبه ای با شبکه خبری سی. بی. اس تصریح کرد: آژانس بین المللی انرژی اتمی در برابر فشارها برای اعلام اینکه آیا ایران پیش از حملات اسراییل و آمریکا، سلاح هسته ای در اختیار داشته یا نزدیک به تولید آن بوده، مقاومت کرده است.

این سخن آخر گویای آن است که حامیان حمله نظامی به مانند مورد عراق در سال 2003 کوشیده اند با تحت فشار قراردادن یک نهاد بین المللی برای عرضه گزارشی همسو با سیاست تهاجمی خود، بستر گفتمانی لازم برای توجیه اقدام نظامی را فراهم کنند. با گذشت هفته ها از حمله اسراییل و آمریکا به ایران، همچنان ارزیابی دقیق از اثرگذاری حملات بر برنامه هسته ای ایران محل اختلاف است.

صرف نظر از اختلافات موجود که به نظر می رسد در هر حمله نظامی به ویژه به تأسیسات زیرزمینی و هسته ای اجتناب ناپذیر است، آنچه مهم می نماید؛ برداشت ترامپ و مقامات آمریکا از اثرگذاری حملات بر محاسبات رهبران جمهوری اسلامی ایران است. از اظهارات ترامپ چنین برمی آید که او با خشنودی از نتایج حاصل، بر این باور است که اکنون در مقایسه با زمان پیش از حملات نظامی، بستر مساعدتری برای انجام توافق فراهم شده است. با چنین برداشتی، ترامپ در پی آن است تا پیروزی نظامی متصور را به دستاوردی استراتژیک تبدیل کند.

از نظرگاه ترامپ، این دستاورد استراتژیک از طریق دیپلماسی امکان پذیر است و دستیابی به سه هدف مهم را شامل می شود: نخست، توقف غنی سازی و حتی برچیده شدن کامل برنامه هسته ای ایران. دوم، اعمال محدودیت های سختگیرانه بر توان موشکی و درنهایت، توقف حمایت ایران از گروه های نظامی در منطقه. افزون بر این، جمهوری اسلامی ایران در همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی باید باردیگر امکان بازرسی ها از سایت های هسته ای را فراهم و به ویژه سرنوشت اورانیوم غنی شده موجود را مشخص کند. ترامپ بر این باور است که تهدید نظامی می تواند رهبران ایران را وادار به پذیرش توافق و خواسته های غرب کند. گرچه ترامپ همچنان توافق را ترجیح می دهد اما به سبب اطمینان به توان نظامی و کارآمدی آن، خواسته های حداکثری از ایران را طلب خواهد کرد.

آنچه مسیر تحقق این سناریو را با مانعی جدی مواجه خواهد کرد، سوءبرداشت ترامپ از اثرگذاری حملات نظامی بر محاسبات رهبران ایران، عدم پذیرش خواسته های غرب از سوی تهران، همچنین تحرکات و تحریکات نتانیاهو برای برهم زدن امکان توافق و اطمینان دهی به ترامپ درباره امکان انجام اقدام نظامی گسترده تر و کارآمدتر است. گفته آمد که ترامپ و حتی کشورهای اروپایی همچنان دیپلماسی را بر گزینه نظامی ترجیح می دهند اما ترسیم این پیش بینی که در فقدان یک توافق جامع، اقدام نظامی همچنان امکان پذیر و در دسترس است، سبب می شود تا ترامپ توافق با هر قیمتی را دنبال نکند.

سناریوی دوم: تهدید به استفاده از مکانیسم ماشه: دومین سناریوی احتمالی غرب در مواجهه با جمهوری اسلامی ایران، تهدید به استفاده از مکانیسم ماشه و بازگرداندن تحریم های بین المللی علیه ایران خواهد بود. این احتمال به عنوان مکملی برای سناریوی نخست، عمل خواهد کرد. انتظار می رود سه کشور اروپایی عضو برجام با استناد به گزارش پیشین، همچنین گزارش آینده سازمان بین المللی انرژی اتمی، ضمن تهدید به ارجاع پرونده هسته ای ایران به شورای امنیت، از فعال کردن مکانیسم ماشه و درنتیجه بازگرداندن تحریم های بین المللی به عنوان اهرم فشاری برای ترغیب ایران به انجام توافق استفاده کنند.

در این بین امانوئل مکرون، رییس جمهور فرانسه با تلاش برای ایفای نقش فعال تر اروپا با مقامات تهران گفت وگوهایی را انجام داده است. مکرون در تماسی تلفنی با مسعود پزشکیان، خواستار بازگشت ایران به مذاکرات هسته ای و موشکی، همچنین پایبندی ایران به معاهده منع گسترش (ان. پی. تی) شد. افزون بر این، مکرون با صراحتی تمام خواستار ازسرگیری سریع فعالیت آژانس بین المللی انرژی اتمی در ایران شد تا از این مسیر، شفافیت کامل تضمین شود.

مکرون احترام به آتش بس میان ایران و اسراییل را گامی مهم برای بازگرداندن ثبات به منطقه دانسته و در اظهارات خود مدعی شد که تلاش ها برای تحقق اهداف اعلامی را در همکاری با سایر کشورهای اروپایی و متحدان ادامه خواهد داد. مقامات بریتانیا و آلمان نیز هرکدام در اظهارات و بیانیه هایی جداگانه ضمن درخواست التزام ایران به آتش بس برقرارشده، از جمهوری اسلامی ایران همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی و کوشش برای دستیابی به یک توافق جامع را طلب کردند. این سیاست در هماهنگی کامل با خواسته های دولت ترامپ انجام می شود.

سه کشور اروپایی عضو برجام با اتکاء به نگرانی های خود از برنامه هسته ای، همچنین برنامه موشکی ایران، برآنند تا نقشی فعال تر را در مذاکرات احتمالی برعهده گیرند. انتظار می رود با نزدیک شدن به زمان پیش بینی شده برای امکان فعال سازی مکانیسم ماشه، کوشش سه کشور اروپایی در ترغیب ایران برای از سرگیری مذاکرات و دستیابی به یک توافق جامع، تشدید شود.

سناریوی سوم: احتمال از سرگیری موج دوم حملات نظامی: سناریوی سوم که غرب از انجام آن تا بدان جا که ممکن است اجتناب می کند، موج دوم حملات نظامی علیه ایران خواهد بود. به نظر می رسد آمریکا و اسراییل همچنان برای انجام چنین حملاتی آمادگی دارند. موج نخست حملات نظامی، گرچه هزینه های سنگینی را برای اسراییل در پی داشته اما به نظر می رسد دستاوردهای حاصل از آن، انجام موج دیگری را قابل پذیرش کرده است. ارزیابی های دولت ترامپ و سران اسراییل، انجام اقدام نظامی دیگر را در افق دید آن ها قرار داده است.

برخی تحلیلگران بر این باورند که برداشت آمریکا به ویژه اسراییل از موفقیت های نظامی حاصل از موج نخست حملات، می تواند اقدام نظامی بعدی علیه تهران را تسهیل کند. تحلیلگر گاردین با طرح این پرسش که چه کسی واقعاً باور می کند که نتانیاهو به راحتی از تسلط بر حریم هوایی ایران دست بکشد؟ بر این باور است که بعید به نظر می رسد نتانیاهو بتواند در برابر وسوسه هدف قرار دادن دوباره ایران مقاومت کند.

از نظر این تحلیلگر، حملات نظامی علیه ایران افزون بر دستاوردهای امنیتی، از منظر سیاسی نیز برای نتانیاهو سودمند است. طبق گزارش ها، نتانیاهو اکنون در حال بررسی احتمال برگزاری انتخابات زودهنگام است. شاید او امیدوار است که دستاوردهایش در حمله به ایران، شکست هایش در 7 اکتبر 2023 و آزادکردن گروگان ها از سوی حماس را تحت الشعاع قرار دهد.

افزون بر نتانیاهو، ترامپ نیز برای ازسرگیری احتمالی حملات نظامی، انگیزه های نیرومندی دارد. افزایش فشارهای داخلی و تشدید اختلافات برسر کارآمدی حملات به تأسیسات هسته ای ایران و مقاومت قابل انتظار ایران در برابر درخواست برای توقف غنی سازی در داخل، هرکدام می تواند دلیلی برای حمله نظامی فراهم کند. در کنار این دو عامل، باید به نقش عوامل مذهبی نیز اشاره کرد که در تحلیل ها کمتر بدان اشاره شده است. تصمیم ترامپ برای بمباران ایران تاکنون تقریباً منحصراً از دریچه سیاست یا استراتژی نظامی بررسی شده است.

با این حال، یک بُعد مذهبی در تصمیم او (و آنچه ممکن است در آینده اتفاق بیفتد) وجود دارد که کمتر مورد بررسی قرار گرفته است. رویکرد آمریکا در قبال ایران و اسراییل ممکن است صرفاً ناشی از ارزیابی دقیق ژئوپلیتیک نباشد. برخی محققان مذهبی بر این باورند که سیاست ایالات متحده آمریکا در خاورمیانه در کنار منافع امنیتی و سیاسی، همچنین تحت تأثیر آموزه های بحث برانگیز یک روحانی ستیزه جوی انگلیسی-ایرلندی قرن نوزدهم و مجموعه ای از کتاب ها و فیلم های مسیحیِ درباره آخرالزمان است.

به گفته تحلیلگران مذهبی، اقدام ترامپ نشان می دهد که این باورهای الهیاتی، اموری انتزاعی نیستند؛ آن ها پیامدهای مستقیم، خطرناک و مرگباری دارند. انجیلی های سفیدپوست که درگیری آمریکا با ایران را در درجه نخست یک نبرد معنوی و نه سیاسی می دانند، معمولاً انگیزه های مختلفی دارند. برخی بر این باورند که ترامپ برگزیده خداست که سال گذشته از ترور نجات یافت تا وظیفه الهی خود یعنی حفاظت از اسراییل را انجام دهد. نمونه ای از این باور را می توان در پیام مایک هاکبی، انجیلی برجسته، فرماندار سابق آرکانزاس و سفیر کنونی دولت ترامپ در اسراییل مشاهده کرد.

در این پیام که توسط ترامپ در رسانه ها به اشتراک گذاشته شد، هاکبی با اشاره به دو سوءقصدی که ترامپ سال گذشته از آن ها جان سالم به دربرد، می گوید: خدا ترامپ را حفظ کرد تا مهم ترین رییس جمهور آمریکا در یک قرن و شاید حتی یک دوران باشد. هاکبی در ادامه پیام خود با عباراتی عجیب تأکید می کند: من به غرایز تو (ترامپ) اعتماد دارم؛ چراکه من معتقدم، تو از بهشت صداهایی می شنوی و اینکه تو این لحظه را جست وجو نکرده ای بلکه، این لحظه است که تو را جست وجو کرده است.

سناتور جمهوری خواه، تد کروز نیز در مصاحبه اخیر خود در دفاع از حمله نظامی اسراییل به ایران با اشاره به آیه ای از کتاب مقدس مدعی شد: در دوران کودکی و در روزهای یکشنبه از کتاب مقدس می آموختم که هرکس اسراییل را برکت دهد، برکت خواهد یافت و کسانی که اسراییل را نفرین کنند، نفرین خواهند شد. او از مضمون این آیه کتاب مقدس، برای حمایت از پشتیبانی و مشارکت ترامپ در حمله نظامی اسراییل علیه ایران بهره برده است.

از نظرگاه پژوهشگران مذهبی، بمباران ایران، جایگاه ترامپ را به عنوان برگزیده خدا در بین بسیاری از حامیان انجیلی سفیدپوست رییس جمهور آمریکا تقویت خواهد کرد. به باور این پژوهشگران، بسیاری از این هواداران، خطرات یک جنگ بزرگ تر را رد می کنند، زیرا چنین درگیری به معنای نزدیک شدن جهان به آخرالزمان است.

به گفته این پژوهشگران در توصیف نگرش های برخی از انجیلی های سفیدپوست؛ تقریباً نوعی اشتیاق معنوی برای جنگ در خاورمیانه وجود دارد. آن ها معتقدند که یک جنگ باعث ایجاد مجموعه ای از وقایع خواهد شد که منجر به بازگشت عیسی مسیح خواهد شد. ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری 2024، حمایت حدود 8 نفر از هر 10 رأی دهنده مسیحی انجیلی سفیدپوست را به دست آورد و در نظرسنجی سی. ان. ان پس از حملات هوایی به ایران، 87 درصد از جمهوری خواهان گفتند که به ترامپ اعتماد دارند که درباره استفاده آمریکا از زور علیه ایران، تصمیمات درستی بگیرد.

تحول مهم دیگری که می تواند ترامپ را به انجام حمله نظامی مجدد به ایران ترغیب کند، همراهی حامیان جنبش ماگا از اقدام نظامی و باور به اثرگذاری آن است. در اثر رقابت ها و اختلافات شدید حزبی در آمریکا، بر سر مطلوبیت و اثرگذاری حملات نظامی به تأسیسات هسته ای ایران، حامیان جنبش ماگا نیز به رغم انتقادهای اولیه از ترامپ، اکنون از او حمایت و خبرگزاری ها را به انتشار اخبار دروغین متهم می کنند. چنین تحولی، یکی از مهمترین موانع ترامپ برای توسل به گزینه نظامی را رفع خواهد کرد. ترکیب باور به کارآمدی گزینه نظامی با باورهای مذهبی و همراهی حزبی، می تواند بستری شوم را برای اقدام نظامی ترامپ علیه ایران فراهم کند.

نتیجه گیری: آتش بس حاکم بر تنش نظامی ایران با اسراییل و آمریکا، تفاهمی ناپایدار و وضعیتی شکننده است. با در نظر داشت این واقعیت که تضاد منافع ایران و غرب نه تضادی حقوقی و فنی برسر جزییات برنامه هسته ای، بلکه تضادی امنیتی و سیاسی بر سر ترتیبات نظم امنیتی منطقه ای خاورمیانه است، تنها راه تضمین یک ثبات پایدار و عاری از تنش نظامی، دستیابی به یک توافق امنیتی جامع است که در آن دو طرف بر سر قواعد حاکم بر مناسبات امنیتی به یک تفاهم دست یابند. چگونگی حصول این تفاهم و دستاوردهای هر یک از دو سوی منازعه را نیز تنها منطق توازن قدرت تعیین خواهد کرد.

ایران و غرب باید براساس برداشتی واقع بینانه از موازنه قدرت در منطقه، حدود مرزهای نظم امنیتی مطلوب خود را ترسیم کنند. بی تردید در چنین شرایطی غرب نه با اتکاء به حقوق بین الملل و معاهدات بین المللی همچون معاهده منع گسترش، بلکه با اتکاء به توان سیاسی، اقتصادی و مهم تر از آن قدرت نظامی برای دستیابی به اهداف امنیتی مدنظر خود اقدام خواهد کرد.

می توان انتظار داشت که جبهه واحد غرب با عطف نظر به امکان پذیربودن توسل مجدد به گزینه نظامی، بیشترین کوشش خود را برای وادارکردن ایران به پذیرش یک توافق جامع به کار خواهد گرفت. با وجود این، شکست در حصول این توافق یا نارضایتی از سطح امتیازات، صحنه خاورمیانه را برای جنگی دیگر آماده خواهد کرد.

نویسنده: مجید محمدشریفی، استادیار گروه روابط بین الملل دانشگاه خوارزمی