بیش از پنج دهه است که برای کارشناسان حوزه آب آشکار شده ایران نیازمند مدیریت صحیح منابع آبی است؛ مدیریتی که هر گام نادرست در آن می تواند کشور را به عقب براند. از این رو در تمام این سال ها بر اصلاح شیوه استفاده از منابع آب تأکید شده است. اما برآیند عملکرد پنج دهه گذشته نشان می دهد که اگرچه سیاستگذاران در مقاطعی تصویر روشنی از حرکت به سوی بهره برداری درست از منابع آب ارائه کرده اند، اما در عمل، هیچ اقدام موثری در مسیر مدیریت پایدار منابع آبی انجام نشده است. در تمام این سال ها برداشت بی رویه و بدون برنامه ریزی از منابع آب زیرزمینی منجر به تخلیه شدید سفره های آب زیرزمینی شده است.

به گزارش اعتماد، طبق آخرین گزارش های منتشر شده توسط وزارت نیرو و شرکت مدیریت منابع آب ایران، 98 میلیارد متر مکعب (به تعبیر دیگر 86 درصد) از 114 میلیارد متر مکعب آب تجدیدپذیر کشور سالانه به طور کامل مصرف شده است. همچنین، سالانه به طور متوسط حدود 5.7 میلیارد متر مکعب به کسری مخازن آب های زیرزمینی اضافه می شود.

از سوی دیگر، سالانه به دلیل وقوع سیلاب های مخرب - که ناشی از نبود مدیریت مناسب آبهای سطحی و باران است - خسارت های قابل توجهی به زیرساخت ها و اراضی کشاورزی وارد می شود. بر مبنای گزارش مرکز پژوهش های مجلس به عنوان مثال، خسارت های ناشی از سیلاب ها در سال 1398 بیش از 35 هزار میلیارد تومان بوده است. کاهش منابع آب شیرین و بهره برداری نامناسب از منابع آب باران می تواند به تشدید بحران آب شرب در بسیاری از مناطق کشور منجر شود.

مناطق روستایی ایران نیز به عنوان بسترهای اصلی تولیدات کشاورزی و دامداری، با چالش های جدی در زمینه منابع آبی مواجه اند. از نگاه محققان مرکز پژوهش های مجلس، با توجه به کاهش منابع آب های زیرزمینی و سطحی و تغییرات اقلیمی که منجر به کاهش بارش ها و افزایش دما شده، تأمین آب مورد نیاز در این مناطق اهمیت ویژه ای پیدا کرده است. بنابراین در شرایط تغییر اقلیم، برنامه ریزی برای بهره مندی هوشمندانه از بارش ها در مناطق خشک سیلاب ها و رگبارها بسیار حیاتی است.

فناوری استحصال آب باران، بر جمع آوری و ذخیره سازی آب باران با نیمه خشک کشور، که غالبا هدف استفاده در مواردی مانند شرب، کشاورزی و نیز پایداری آب زیرزمینی تمرکز دارد. استفاده از این تکنیک میزان هدررفت آب ناشی از تبخیر را نیز کاهش می دهد. جمع آوری آب باران به روش مناسب می تواند راه حلی مهم برای معضل بحران آب در نقاط مختلف جهان باشد و به طور مستقیم باعث کاهش فشار بر منابع آب می شود. استحصال آب باران در مناطق روستایی نه فقط به عنوان راه حلی پایدار برای مدیریت منابع آب مطرح است.

بلکه نقش مهمی در کاهش آسیب های زیست محیطی و اقتصادی، افزایش امنیت آبی و غذایی و بهبود وضعیت معیشتی جوامع روستایی ایفا می کند. با ذخیره اصولی آب باران و استفاده صحیح از آن، می توان از برداشت های بی رویه از منابع آب زیرزمینی و حفر چاه های عمیق - که سبب فرونشست زمین و ایجاد چاله های عمیق می شود - تا حدی جلوگیری کرد.

از نگاه محققان مرکز پژوهش های مجلس، تجارب جهانی نشان داده است استحصال آب باران در کشورهایی مانند هند، چین و استرالیا به بهبود منابع آبی و کاهش فشار بر منابع آب زیرزمینی کمک کرده است. این کشورها با استفاده از فناوری های ساده و کم هزینه توانسته اند مشکلات کمبود آب را به میزان قابل توجهی کاهش بدهند.

این امید وجود دارد که به کارگیری روش های استحصال آب باران می تواند تا حدی بشر را از عواقب جدی کمبود آب در آینده نجات بدهد. در برخی نقاط هندوستان استفاده از سامانه های استحصال آب توانسته است سطح کشت را تا 34 درصد و عملکرد را تا 64 درصد افزایش بدهد. از این رو، استحصال آب باران می تواند به عنوان منبع آبی ارزان و قابل دسترس به بهبود وضعیت اقتصادی و معیشتی جوامع روستایی و شهری کمک کند و درنتیجه به افزایش امنیت آبی و غذایی منجر شود.

از نگاه تحلیلگران مرکز پژوهش های مجلس، استحصال آب باران منافع اقتصادی و اجتماعی گوناگونی دارد که در بسیاری موارد ناملموس و غیرمستقیمند. یکی از مزایای آن کاهش اتکا به سامانه های متمرکز آبرسانی از سد یا چاه است.

زیرا امکان تأمین آب برای بهره بردارانی که به این سامانه های متمرکز دسترسی ندارند. سود بعدی در جلوگیری از آلودگی ناشی از اختلاط انواع پساب و کاهش آلودگی حاصل از فرسایش آبراهه ای است . با روش استحصال آب باران تأمین آب ساکنان مناطق دورافتاده که به سایر منابع آبی دسترسی ندارند رخ می دهد. از سوی دیگر بهره برداری از منابع آبی پتانسیل دار که به دلیل پراکندگی و کوچک بودن حوضه ها، امکان مهارشان با سد بزرگ وجود ندارد رقم می خورد.

زاویه های دیگر به سود بزرگ نیاز به سرمایه گذاری کم برای جمع آوری و استفاده از آب باران ؛ هماهنگی بین منافع بوم شناختی، اقتصادی و اجتماعی ؛ خودکفایی و احیای اقتصاد محلی و تداوم برنامه ها و مدیریت بهتر منابع ؛ نزدیکی محل جمع آوری و ذخیره به منبع، بدون نیاز به شبکه پیچیده و پرهزینه ؛ کیفیت خوب آب باران که نیاز به گندزدایی و پالایش زیادی ندارد.

اشاره دارد. از نگاه تحلیلگران، کاهش جریان های سیلابی و کنترل منابع آلاینده غیرنقطه ای از جمله آثار مثبت این رویکرد است که به بهبود کیفیت منابع آب کمک می کند. در کنار آن، کاهش هدررفت آب های سطحی و افزایش بهره وری نزولات جوی به ویژه در صورت مهار تبخیر، موجب استفاده موثرتر از منابع آبی خواهد شد.

همچنین با در نظر گرفتن طرح های استحصال در بیلان کلی منابع آب، می توان فشار وارد بر منابع طبیعی و آب های زیرزمینی را کاهش داد. بهره گیری از آب باران در کشاورزی دیم و آبیاری تکمیلی، نقش مهمی در تقویت امنیت غذایی در مناطق خشک دارد و به تبع آن، کاهش مهاجرت روستاییان و بهبود کیفیت زندگی در جوامع روستایی نیز دور از دسترس نخواهد بود.

بهبود شرایط زیستی در مناطق خشک و شکننده، خنک شدن محیط شهری و کاهش اثر جزایر گرمایی، از دیگر پیامدهای مثبت این اقدامات به شمار می رود. همچنین، توسعه بام های سبز می تواند به افزایش تنوع زیستی در مناطق شهری کمک کند و با ایجاد مناظر طبیعی، به ارتقای ارزش های زیبایی شناختی چشم اندازهای شهری و روستایی بینجامد.

مناطق روستایی کشور با بحران هایی همچون کاهش منابع آب زیرزمینی، خشکسالی های مکرر، سیلاب و فرسایش خاک مواجه اند که این روند، پیامدهایی همچون کاهش تولید کشاورزی، مشکلات بهداشتی و افزایش مهاجرت به شهرها را در پی داشته است. در این میان، استحصال آب باران به عنوان راهکاری پایدار و اقتصادی، مورد تأکید قرار گرفته است.

بر اساس ماده (3) قانون توسعه و بهینه سازی آب شرب شهری و روستایی، احداث تأسیسات جمع آوری و استفاده مجدد از آب باران می تواند مورد بازنگری قرار بگیرد. این راهبرد در برخی شهرها می تواند بیش از 50 درصد نیاز آبی فضای سبز شهری را تأمین کند. همچنین با اجرای سامانه های تغذیه مصنوعی مناسب، می توان رواناب های حاصل از بارش را به سفره های آب زیرزمینی هدایت کرد و روند فرونشست زمین در دشت ها را کاهش داد. ایران با میانگین بارندگی سالانه حدود 250 میلی متر، بسیار پایین تر از میانگین جهانی (حدود 750 میلی متر) قرار دارد.

در سال 1398، شرکت مدیریت منابع آب ایران، حجم سیلاب ها را حدود 20 میلیارد متر مکعب برآورد کرد. همچنین در فروردین 1403، وقوع سیلاب در استان سیستان و بلوچستان بیش از 18 هزار میلیارد ریال خسارت وارد کرد و صدها میلیون متر مکعب آب بدون استفاده مفید از این استان کم آب خارج شد. در حال حاضر، بیش از 48 درصد از اراضی کشاورزی کشور به صورت دیم کشت می شود و در برخی سال ها این سهم به بیش از 59 درصد رسیده است.

در سطح جهانی نیز حدود 60 درصد اراضی به صورت دیم کشت می شود و بهره برداری بهینه از آب باران در این اراضی، نقشی کلیدی در افزایش بهره وری دارد. به عنوان نمونه، در استرالیا، بهره گیری از فناوری های استحصال آب باران، تا 30 درصد افزایش عملکرد محصولات کشاورزی را به همراه داشته است.