تاریخچه ساخت سرود ملی به نزدیک یک سده پیش از انقلاب اسلامی و دوران ناصری برمی گردد. در واقع از آن دوران تا به اکنون پنج سرود در قواره ملی تولید و معرفی شده که اولین آن، مربوط به نیمه قرن سیزدهم است. سرودی با عنوان سلام شاهی که بدون کلام بوده و به سفارش پادشاه، از سوی ژنرال نظامی، موسیو لومر فرانسوی در مدرسه دارالفنون ساخته و تیرماه 1251 در میهمانی ملکه ویکتوریا با حضور ناصرالدین شاه نواخته شد و همان سال در فرانسه بر صفحه گرامافون ضبط شد.

به گزارش ایران، جالب است بدانید قطعه جاوید وطن یا ایران جوان که سال 1383 به آهنگسازی سیاوش بیضایی و شعری از بیژن ترقی ساخته شد، با الهام از این اثر بوده است. این قطعه با خوانندگی سالار عقیلی و با رهبری پیمان سلطانی از سوی ارکستر ملل در تهران به اجرا درآمد و بسیار مورد استقبال نیز قرار گرفت. در دوره پهلوی هم دو سرود ساخته شد و محمدرضا شاه پس از عزل پدرش از حکومت، سرود ملی را به سرود شاهنشاهی تغییر داد.

بعد از انقلاب اسلامی هم دو سرود ملی ساخته شد که اولین آن پاینده بادا ایران نام داشت که ازسال 1358 تا 1371 مورد توجه بود. شعر این کار سروده ابوالقاسم حالت (شاعر و طنزپرداز ادبی) و به آهنگسازی محمد بیگلری پوراست. ولی به علت طولانی بودن، سال1371 سرود مهرخاوران جایگزین پاینده بادا ایران شد و تا به امروز به عنوان سرود ملی کشورمان معرفی شده است. شعر این کار به سروده ساعد باقری است با آهنگسازی حسن ریاحی.

اما از میان تمامی این سروده ها، سرود، ای ایران حس و حال دیگری به مخاطب می دهد. سرودی که اگرچه سرود ملی رسمی کشورمان نیست اما در میان مردم به رسمیت شناخته شده است؛ تا آنجا که به گفته کارشناسان و منتقدان مهم ترین سرود میهن پرستانه ماست و با گذشت هشت دهه از ساخت آن، همچنان در بین مردم جایگاه ویژه ای دارد و برای نسل امروز و دیروز محبوب است. سرودی برخاسته از یک حس و غرور ملی - میهنی.

کافی است همین چند بیت آغازین سروده حسین گل گلاب را با خود زمزمه کنید تا آن حس ملی گرایانه که از آن سخن گفته می شود را در وجود خود احساس کنید: ای ایران ای مرز پر گهر/ ای خاکت سرچشمه هنر/ دور از تو اندیشه بدان /پاینده مانی تو جاودان تک به تک کلام سروده شده و ملودی آن که خالقش روح الله خالقی است، برخاسته از عشق به وطن بوده و بی تردید همین عشق و اشتیاق سبب ماندگاری این اثر ملی شده است. سرودی که چندی سالی است حسن ختام اجراهای موسیقی و مراسم رسمی قرار گرفته و دوستداران و عاشقان وطن آن را مشتاقانه می خوانند و زمزمه می کنند.

ای ایران در سال های ابتدایی انقلاب اسلامی (از سال 1357 تا سال 1358) بسیار مورد توجه بود و حتی به عنوان سرود ملی ایران خوانده و اجرا می شد، همچنین تا پیش از سرپرستی صادق قطب زاده در رادیو و تلویزیون، این کار به طور مستمر پخش می شد که مدتی بعد پخش آن ممنوع شد.

اولین اجرای این سرود 27 مهرماه 1323 در تالار دبستان نظامی دانشکده افسری با صدای غلامحسین بنان و به سرپرستی روح الله خالقی بود که در خیابان استانبول دو شب متوالی برگزار شد. سرود ای ایران آنقدر اثر کرد که شنوندگان تکرار آن را خواستار شدند و اجرای آن سه بار تجدید شد. استقبال و تأثیر این سرود باعث شد که وزیر فرهنگ وقت، هیأت نوازندگان را به مرکز پخش صدا دعوت کند تا صفحه ای از آن ضبط و همه روزه از رادیو تهران پخش شود.

اجرای دیگر، مربوط به سال های 1337 تا 1342 در برنامه گل ها با صدای غلامحسین بنان بود. در سال 1350 نیز اُپرای رادیویی این سرود با همکاری ارکستر بزرگ رادیو تلویزیون ملی ایران با رهبری فرهاد فخرالدینی و خوانندگی اسفندیار قره باغی انجام گرفت. دو اجرای دیگر از این اثر نیز یکی با صدای حسین سرشار و دیگری با صدای رشید وطن دوست موجود است.

درباره پیشینه و دلایل ساخت این سرود روایت های مختلفی وجود دارد. از حسین گل گلاب در این باره چنین نقل شده است: در سال 1944، در شرایطی که چکمه های نیروهای اشغالگر هر وطن پرستی را می لرزاند، من ایده این شعر به ذهنم رسید. سپس پروفسور خالقی موسیقی آن را نوشت و در برابر همه مقاومت های سیاسی، این ترانه راه خود را به دل و روح مردم پیدا کرد.

روح الله خالقی هم در کتاب سرگذشت موسیقی ایران چنین نوشته است: آهنگساز و گوینده اشعار، آن را تحت تأثیر اوضاع زمان ساخته بود.

در آن وقت کشور ما را قوای انگلیس و روس و آمریکا اشغال کرده بودند و جنگ بین الملل دوم هنوز دوام داشت. تظاهرات ملی نمی شد زیرا وضع آماده نبود ولی آهنگ و شعر این سرود احساسات ملی را سخت برانگیخت و مخصوصاً در مقابل خارجیان که در آن مجلس (اولین اجرای سرود) هم بودند از طرف ایرانیان تظاهرات بیشتری شد و اولین ضربه ای بود که به طور غیرمستقیم بر پیکر ارتش خارجی که ناخوانده میهمان ما بودند، زده شد.

گلنوش خالقی فرزند استاد خالقی پیش تر درباره این سرود بیان کرد: قطعه ای ایران سال 1323 نوشته شده است؛ پیش از انقلاب، تأکید داشتند در سرود شاهنشاهی نامی هم از آن ها برده شود و بعد از انقلاب هم به همین صورت. آن زمان سرود ای ایران بسیارمحبوبیت داشت و بسیار اجرا و شنیده شد.

سال ها پیش، آن زمان که خردسال بودم یک مدرسه ابتدایی در پشت خانه ما قرار داشت و من بارها این سرود را می شنیدم ولی داستان های متفاوتی از ساخت این قطعه روایت شده است اما من فلسفه ساخت این قطعه را از زبان مادرم در یک کتاب به نام ای ایران به چاپ رساندم.

مادرم تعریف می کرد پدرم دوست صمیمی داشت به نام لطف الله مفخم پایان که موسیقیدان بودند و بیشتر نت های پدر را می نوشت. منزل ما در محوطه هنرستان موسیقی بود و پدرم ساعت ها با ایشان در زیرزمین هنرستان می نشستند و بحث می کردند.

یک روز ایشان با پدرم در مورد دستگاه های موسیقی ایرانی صحبت می کردند و بحث بر سر این بود که هر کدام از دستگاه های موسیقی یک تعریف دارد به طور مثال موسیقی هایی که تم غمگین دارند در دستگاه دشتی نواخته می شود و در دستگاه ماهور ملودی های ریتمیک و در چهارگاه حماسی نواخته می شود اما پدرم عکس این موضوع فکر می کردند و تأکید داشت موسیقی های شاد یا غمگین ارتباطی با دستگاه های موسیقی ندارد و شما می توانید در دشتی هم موسیقی ای بنویسید که غمگین نباشد.

نوشتن یک ملودی بستگی به پیامی است که آهنگساز به مخاطب منتقل می کند. استاد خالقی برای اثبات این موضوع قطعه ای ایران را در دستگاه دشتی نوشت و به او گفت این آهنگ هیچ تم غمگینی ندارد.

شعر این اثر سروده دکتر گل گلاب است. آشنایی پدرم با آقای گل گلاب به سال ها پیش برمی گردد. ما رفت و آمد خانوادگی داشتیم. آن زمان که موسیقی ای ایران ساخته شد به ایشان گفت برای این ملودی چه کاری انجام بدهیم و آقای گل گلاب تصمیم گرفتند یک سرود برای آن بسازند.

رشید وطن دوست درباره این اثر ماندگار گفت: حدود 30 سال گذشته این سرود را در صدا و سیما اجرا کردم وهمچنان با عشق این اثر را می خوانم.

جالب است بدانید گلنوش خالقی سال 1369 و در بیست و پنجمین سالروز درگذشت پدرش که به تهران آمد بود، بار دیگر این سرود را برای ارکستر، تکخوان و آوازگروهی تنظیم کرد و در آلبوم می ناب که از سوی انتشارات سروش منتشرشده است، قرار داد. تکخوان این نسخه، رشید وطن دوست است.

این خواننده در ادامه صحبت هایش گفت: این سرود در ابتدا با صدای غلامحسین بنان خوانده شده و سال ها بعد به سفارش دختر استاد این کار را بازخوانی کردم و با صدای من ضبط شد. ناگفته نماند طی 10 سالی که سولیست ارکستر ملی ایران به رهبری آقای فرهاد فخرالدینی بودم، در پایان تمامی اجراها، این سرود را با همراهی مردم می خواندیم و اجرا می کردیم.

البته این کار را با ارکستر سمفونیک تهران به رهبری نادر مرتضی پور هم خوانده ام. ملودی این اثر بسیار زیبا و ماندگار از ساخته های استاد روح الله خالقی است و البته در کنار آن، سرود حسین گل گلاب هم بی تأثیر نبوده است که همین امر موجب ماندگاری این سرود شده و مردم آن را بسیار دوست دارند و همچنان هم خوانده می شود تا آنجا که از آن به عنوان سرود ملی نام می برند.

کیوان ساکت آهنگساز و نوازنده پیشکسوت تار و سه تار نیز در این باره گفت: این سرود ملی در گوشه دشتی ساخته شده است و همه مردم ایران آن را به عنوان سرود ملی خود پذیرفته اند و با این سرود به اوج احساسات وطن پرستی و هیجانات میهن پرستانه می رسند. در این سرود روح الله خالقی شاگرد استاد علینقی وزیری با درک بسیار بالا از موسیقی ایرانی نشان داده آواز دشتی که در بین مردم آوازی غمگین و اندوهناک است، می تواند با اندیشه یک آهنگساز با تجربه به گونه ای به یک تصنیف حماسی تبدیل شود.

او در ادامه افزود: سال های بسیاری است که سرود ای ایران به عنوان سرود ملی شناخته می شود اما از آنجا که سرود ملی باید با تمامی ارکسترهای دنیا نواخته شود به سبب فاصله های موسیقایی و ربع پرده که تنها در سازهای ایرانی به کار برده می شود، به عنوان سرود ملی و رسمی ایران معرفی نشده است اما همچنان مردم ایران این سرود را در حد و اندازه سرود ملی می شناسند و از اقبال عمومی نیز برخوردار است.

اسماعیل آذر استاد ادبیات فارسی نیز دراین باره گفت: حسین گل گلاب شاعر این سرود و روح الله خالقی آهنگساز این اثر در تاریخ موسیقی ما کم نظیر هستند. این شعر حماسی در گوشه آواز دشتی سروده شده است و با آنکه که یک گوشه موسیقایی معمولاً محزون است اما دربرگیرنده یک ملودی شاد و فرح انگیز هم بوده است. در این سرود از نام ایران سخن آورده شده و ایران را به زیبایی تشبیه می کند. بنابراین هر ایرانی دوست دارد نام ایران را با این سرود بخواند و زمزمه کند.