نصرت الله تاجیک، سفیر پیشین ایران در اردن و سیروس ناصری دیپلمات پیشین در روزنامه ایران نوشتند: برجام حاصل جمع توان دیپلماتیک دنیا و اولین تصمیم حکومت ایران برای اتخاذ رویکرد بین المللی گرایی بود تا از درون هنجارهای بین المللی به اهداف و توانمندی های صلح آمیز هسته ای اش دست یابد. ولی با خروج ترامپ از آن امید مردم برای تعامل با جامعه بین المللی به یأس تبدیل شد! اما حالا که این برجام قرار نیست برای ایران آب داشته باشد، بهتراست برای اروپا هم نان نداشته باشد. ‎

در برجام آمده هر زمان ایران از اجرا یا عدم اجرای تعهدات طرف های مقابل ناراضی باشد، می تواند اجرای تعهدات خود را معلق کرده یا کاهش دهد. این تضمینی بود که ایران توانست به طرف های مقابل تحمیل کند. طرف غربی نیز در ازای این خواست و موضع ایران، موضوع پسگشت (Snapback) قطعنامه های سازمان ملل را از طریق مکانیسم ماشه (Trigger) یا بازگشت خودکار تحریم ها مطرح کرد.

در واقع این دو موضع از این بابت در متن برجام درج شد که طرفین را از نقض تعهدات خود باز دارد و به نحوی ضامن تداوم اعتبار و اجرای موثر و درازمدت این توافق باشد که با خروج نابهنگام امریکا چنین نشد و برجام به نوشته ای تبدیل شد که طرفین آن، چه ایران و چه اروپا، به رغم میل و نظر خود، اجرای تعهدات شان را تعلیق کردند. تاریخ انقضای حق پسگشت در برجام، 27 مهر سال جاری است. زمان پیش بینی شده برای طی فرآیندی که منجر به لغو قطعنامه 2231 و اجرای پسگشت می شود حدودا 75 روز است و این یعنی شکایت اروپایی ها از عدم رعایت تعهدات توسط ایران باید حداکثر تا 14 مرداد رسما ابلاغ شود.

این در حالی است که وزیر امور خارجه ایران بارها اعلام کرده فعال کردن مکانیسم ماشه تبعاتی برای اروپا دارد و در مصاحبه دیروز خود با لوموند فعال کردن مکانیسم ماشه را از نگاه ایران معادل یک حمله نظامی و به معنای پایان نقش فرانسه و اروپا در پرونده برنامه هسته ای دانست. این جمله به خوبی حساسیت ایران نسبت به بازگشت تحریم های شورای امنیت و قرار گرفتن ایران تحت بند هفتم را نشان می دهد. اما اینکه چگونه می شود این حساسیت را به اقدام یا سلسله اقداماتی تبدیل کرد که اروپا نتواند یا نخواهد از مکانیسم ماشه استفاده کند، مهم است. ‎اروپا با تهدید صرف یا فعالیت سیاسی دیپلماتیک یا خواهش و تمنا دست از این اهرم برنمی دارد.

بخشی از ماندن اروپا در برجام برای همین منظور است. پس باید به دنبال راهکاری بود که بشود بازی را از اساس به هم زد! اتفاقا الان بعد از حمله امریکا و اسراییل به سه سایت هسته ای ایران که تحت نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی بود، به نظر می رسد این شرایط فراهم شده است.

‎قبل از ورود به بحث یک نکته وجود دارد و آن اینکه ایران نباید به گونه ای اقدام کند که این اهرم در دست اروپا به عنوان پاشنه آشیل برنامه هسته ای اش تلقی شود. در این راستا سلسله مباحثی وجود دارد که به فرض بازگشت تحریم های گذشته شورای امنیت، تبعات آنها بیش از تحریم های کنونی امریکا نیست. مخالفین این نظریه اما معتقدند تحریم های امریکا یک جانبه اند و کشورهای دیگر بر اساس ترس از تنبیهات امریکا ممکن است همکاری کنند در حالی که تحریم های شورای امنیت یک دستورالعمل جهانی برای همه کشورها خواهد شد و ممکن است همکاری با روسیه و چین و کشورهای منطقه را نیز دچار خدشه کند. فارغ از اینکه کدام نظر اولویت دارد، تلاش برای بی اثر کردن پسگشت مورد موافقت دولت و همه گروه های فکری و سیاسی است. ‎

همکاری اروپا در برجام دارای افت و خیز بوده و در کنار ترک فعل و عدم انجام وظایف و تعهدات خود تنها نکته مثبت تداوم حضورش در برجام، نرفتن به اردوگاه امریکا پس از خروج ترامپ از آن بود. اما در این دوره از مواضع تند و تیز و اقدامات تحریک آمیز مانند تهدید به استفاده از مکانیسم ماشه و عدم محکومیت امریکا در حمله به سه سایت هسته ای قانونی و تحت نظارت آژانس، چیزی کم نگذاشته است و اصولا فرانسه و انگلیس مواضع جدیدی را در مورد غنی سازی و سایر مواردی که در برجام آمده اعلام می کنند که با تعهدات شان در برجام تناقض دارد و بعضا این گونه تلقی می شود که شاید بتوان این موارد را به عنوان خروج آنها از برجام تلقی کرد.

‎بنابراین سوال اینجاست که اگر بتوان ثابت کرد این دو هم از برجام خارج شده اند، آیا آنها همچنان می توانند درباره حق خودشان برای مکانیسم ماشه سخن بگویند و از آن استفاده کنند؟ ‎البته از آنجا که این سه کشور همواره اعلام کرده اند که در برجام هستند و از آن خارج نشده اند! سوال بالا را می توان این گونه مطرح کرد که اگر برجام اکنون بر اثر عدم پایبندی اعضا از اعتبار ساقط شده باشد، آیا امکان استفاده از مکانیسم ماشه توسط این سه هست یا خیر و این فرع بر سوال مقدر دیگری است که زنده برجام برای ایران نافع است یا مرده اش؟! و اگر دومی، چگونه چنین امری امکان دارد؟ به طور مشخص ‎آیا با خروج ایران و چین و روسیه از برجام این توافق از اعتبار ساقط نمی شود؟ و اگر ایران نیز خروج خود را اعلام کند چه؟

پاسخ این است که خروج ایران برای جلوگیری از اعمال مکانیسم ماشه کم یا بی تاثیر است. اما خروج روسیه یا چین یا هر دو یک روزنه حقوقی- سیاسی برای جلوگیری از مکانیسم ماشه ایجاد می کند. ولی این امر مستلزم این است که این دو در شورای امنیت اعلام و استدلال حقوقی کنند که چون از برجام خارج شده اند امکان اعمال حق وتو در زمینه بازگشت تحریم های قبلی ایران را دارند و چون این موضع به تقابل می رسد باید با قطعنامه ای این موضع را موثر کنند.

از این رو کار با چین و روسیه و آماده کردن آنها برای ورود به این روند و نیز اعضای غیردایم شورای امنیت برای ایران بسیار مهم است و نباید فرصت را از دست داد. ‎البته روش های تاخیری و استفاده زیرکانه از سازوکار جلسات شورای امنیت هم در این فرآیند حایز اهمیت است. روسیه در ماه اکتبر ریاست شورای امنیت را برعهده دارد و با تسلطی که دیپلمات های روسی بر شیوه و سیاق کار شورا دارند، امکان مدیریت این موضوع برایشان فراهم است. حتی اگر این روش هم شکلی یا محتوایی موفق نشود، روسیه و چین می توانند ادعا و اعلام کنند که بازگشت قطعنامه ها بی اعتبار است و شورای امنیت این حق را نداشته حق رای دو عضو شورای امنیت را بر اساس برجامی که از آن خارج شده اند، سلب و بی اثر کند.

اینکه آیا چین و روسیه حاضرند وارد این تقابل با غرب شوند و بتوانند حمایت اکثریت اعضای غیر دایم را جلب کنند به اراده و تصمیم سیاسی این دو و میزان تلاش و جدیت ایران در کار با آنها بستگی دارد. لذا نکات زیر در این باب باید مورد نظر قرار گیرند:

٭ موضوع فوق به فوریت و در سطح مناسب با مقامات روسی مورد مشورت قرار گرفته و همراهی در تصمیم و اجرای این طرح که با خروج روسیه از برجام آعاز می شود مُصِرّاً خواسته شود.

٭ متعاقبا مقامات چین در جریان این طرح قرارگرفته و از ایشان خواسته شود که به طور کامل به این فرآیند بپیوندند.

٭ اعضای غیردایم شورا از جمله پاکستان، الجزایر، سومالی، کره جنوبی، سیرالئون و گویان در جریان این موضوع قرارگرفته و حمایت آنها جلب شود.

٭ ایران نباید از ظرفیت سایر مجموعه ها از جمله بریکس، غیرمتعهدها و سازمان همکاری های اسلامی و کشورهای دیگر برای رایزنی غفلت کند و با ملاقات یا مکاتبه و ارسال پیام توسط نمایندگی های ایران در خارج و ملاقات حضوری با سفرای آنها در ایران آنها را متقاعد کند که از موضع روسیه و چین حمایت کنند و بازگشت قطعنامه ها بر مبنای مکانیسم ماشه را ناموجه خوانده و اعلام کنند که از موضع این دو کشور حمایت می کنند.

٭ پس از اقدامات فوق و برای ایجاد تردید در اروپا در مذاکره بعدی با سه کشور اروپایی اعلام شود که اقدام به پسگشت با معضلات فوق مواجه خواهد شد و مخالفت رسمی دو عضو دایم و اکثریت اعضای غیردایم عملا باز گشت قطعنامه ها را کم اثر خواهد کرد. لذا بهتر است راهی جست وجو شود که موضوع منتفی شود یا حداقل برای مدتی معقول تا مشخص شدن نتیجه پیگیری حقوقی ایران برای شکایت از امریکا و اسراییل در حمله به تاسیسات هسته ای ایران به تعویق بیفتد.

البته باید در نظر داشت که پسگشت پس از درگیری های نظامی و آتش بس شکننده، نقش اصلی را در روند جاری برنامه هسته ای ایران ندارد و به یک عامل نسبتا فرعی تبدیل شده است. مذاکرات و تصمیمات در این برهه بیش از هر چیز متکی و منتهی به مذاکرات جاری ایران و امریکا از یک طرف و تثبیت وضعیت نظامی از طرف دیگر است و اتاق های جنگ و فعالیت های دیپلماتیک نقش اصلی را در تعیین فرجام این فرآیند برعهده دارند. در عین حال نباید از مساله بازگشت قطعنامه ها فارغ شد و در کنار و به موازات جریان اصلی باید از تلاش موثر برای رفع یا کاهش تاثیر پسگشت نیز غفلت نکرد. در شماره بعدی به ظرفیت های حقوقی و سناریوهای دیگر می پردازیم. ان شاءالله!