فرارو- مکانیسم ماشه یا اسنپ بک (Snapback Mechanism) یکی از مفاهیم کلیدی در توافق هسته ای ایران، معروف به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، است که در سال 2015 بین ایران و گروه 1+5 (آمریکا، روسیه، چین، فرانسه، بریتانیا و آلمان) به امضا رسید. این سازوکار که در قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد تعریف شده، به عنوان ابزاری برای نظارت بر اجرای تعهدات برجام و تضمین پایبندی طرفین طراحی شده است.

به گزارش فرارو، اما این مکانیسم، به دلیل ماهیت حقوقی و سیاسی خاص خود، همواره موضوع بحث و جدل بوده و به ویژه در سال های اخیر با افزایش تنش ها بین ایران و کشورهای غربی، به یکی از مسائل حساس در دیپلماسی بین المللی تبدیل شده است. این مقاله به بررسی چیستی مکانیسم ماشه، نحوه فعال سازی آن، و تبعات احتمالی فعال شدن آن برای ایران می پردازد.

مکانیسم ماشه یا اسنپ بک به سازوکاری اشاره دارد که به اعضای امضاکننده برجام اجازه می دهد در صورت ادعای نقض تعهدات از سوی ایران، تحریم های بین المللی سازمان ملل را که پیش از برجام علیه ایران اعمال شده بودند، به سرعت بازگردانند. این سازوکار در بندهای 36 و 37 برجام و قطعنامه 2231 شورای امنیت گنجانده شده است و به دلیل ویژگی های خاص خود، از جمله غیرقابل وتو بودن، به عنوان ابزاری قدرتمند برای فشار بر ایران شناخته می شود.

فرآیند فعال سازی مکانیسم ماشه به شرح زیر است:

شکایت اولیه: اگر یکی از اعضای برجام (آمریکا، روسیه، چین، فرانسه، بریتانیا، آلمان یا اتحادیه اروپا) معتقد باشد که ایران تعهدات خود را نقض کرده است، می تواند شکایتی را به کمیسیون مشترک برجام ارائه دهد.

بررسی در کمیسیون مشترک: این کمیسیون، متشکل از نمایندگان ایران و کشورهای 1+5، 15 روز فرصت دارد تا موضوع را بررسی کند. این مدت می تواند با توافق طرفین تمدید شود.

ارجاع به سطح وزرا: اگر اختلاف در کمیسیون حل نشود، موضوع به وزرای خارجه کشورهای عضو ارجاع می شود که 15 روز دیگر (قابل تمدید) برای حل اختلاف فرصت دارند.

ارجاع به شورای امنیت: در صورت عدم حل اختلاف، شاکی می تواند موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهد. شورای امنیت 30 روز فرصت دارد تا قطعنامه ای برای ادامه تعلیق تحریم ها تصویب کند. اگر چنین قطعنامه ای تصویب نشود یا یکی از اعضای دائم شورای امنیت (دارای حق وتو) آن را وتو کند، تحریم های پیشین به طور خودکار بازمی گردند.

بازگشت خودکار تحریم ها: ویژگی کلیدی مکانیسم ماشه، وتوی معکوس است. برخلاف روند معمول شورای امنیت که برای اعمال تحریم نیاز به رأی مثبت اعضا دارد، در اینجا ادامه تعلیق تحریم ها نیازمند تصویب قطعنامه است. اگر این قطعنامه تصویب نشود، تحریم ها به طور خودکار اعمال می شوند و هیچ کشوری، حتی چین یا روسیه، نمی تواند با وتو مانع آن شود.

مکانیسم ماشه به پیشنهاد سرگیی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، در مذاکرات برجام گنجانده شد تا به عنوان تضمینی برای اجرای تعهدات طرفین عمل کند. هدف اصلی آن، ایجاد بازدارندگی برای جلوگیری از نقض توافق توسط ایران بود، اما در عین حال، به دلیل ساختار غیرقابل وتو، به ابزاری برای فشار کشورهای غربی تبدیل شده است. این مکانیسم تا اکتبر 2025 (مهر 1404) اعتبار دارد و پس از آن، در صورت عدم تمدید قطعنامه 2231، امکان فعال سازی آن از بین می رود.

فعال سازی مکانیسم ماشه معمولاً در شرایطی مطرح می شود که یکی از طرف های برجام مدعی شود ایران تعهدات هسته ای خود را نقض کرده است. از جمله این تعهدات می توان به موارد زیر اشاره کرد:

محدودیت در سطح غنی سازی اورانیوم.

کاهش تعداد سانتریفیوژها.

بازطراحی راکتور آب سنگین اراک.

اجرای پروتکل الحاقی و نظارت های آژانس بین المللی انرژی اتمی.

در سال های اخیر، به ویژه پس از خروج آمریکا از برجام در سال 2018 و کاهش تعهدات هسته ای ایران در پاسخ به تحریم های یک جانبه، کشورهای اروپایی (فرانسه، بریتانیا و آلمان) بارها تهدید به فعال سازی این مکانیسم کرده اند. به ویژه، تصمیم ایران در سال 2025 برای تعلیق همکاری های داوطلبانه با آژانس بین المللی انرژی اتمی در واکنش به حملات نظامی اسراییل و آمریکا به تأسیسات هسته ای، خطر فعال سازی اسنپ بک را افزایش داده است.

پس از خروج آمریکا از برجام در سال 2018، بحث های حقوقی درباره توانایی این کشور برای فعال سازی مکانیسم ماشه بالا گرفت. آمریکا مدعی است که به عنوان یکی از مشارکت کنندگان اولیه در قطعنامه 2231، همچنان حق فعال سازی این مکانیسم را دارد. اما ایران، روسیه، چین و اتحادیه اروپا معتقدند که خروج آمریکا از برجام، این کشور را از جایگاه حقوقی لازم محروم کرده است. با این حال، آمریکا می تواند از طریق کشورهای دیگر، مانند تروییکای اروپایی (فرانسه، بریتانیا، آلمان)، به طور غیرمستقیم این مکانیسم را فعال کند.

فعال شدن مکانیسم ماشه می تواند پیامدهای گسترده ای در حوزه های اقتصادی، سیاسی، دیپلماتیک و امنیتی برای ایران به همراه داشته باشد. در ادامه، این تبعات به تفصیل بررسی می شوند:

بازگشت تحریم های سازمان ملل، که شامل شش قطعنامه تحریمی مصوب بین سال های 2006 تا 2010 است:

تحریم های نفتی و کاهش صادرات: بازگشت تحریم های نفتی، محدودیت های بیمه و کشتیرانی.

مسدود شدن دارایی ها: دارایی های ایران در بانک های خارجی مسدود شده و نقل وانتقال مالی بین المللی با محدودیت های شدید مواجه می شود.

توقف تجارت بین المللی: محدودیت های بانکی و تجاری.

بازگشت به فصل هفتم منشور سازمان ملل: فعال سازی اسنپ بک می تواند پرونده ایران را به ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل بازگرداند.

افزایش تنش های منطقه ای: بازگشت تحریم ها می تواند تنش های نظامی و سیاسی در منطقه خاورمیانه را تشدید کند، به ویژه با توجه به درگیری های اخیر با اسراییل و آمریکا.

تهدید خروج از NPT: ایران تهدید کرده است که در صورت فعال سازی مکانیسم ماشه، ممکن است از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته ای (NPT) خارج شود.

تجدیدنظر در سیاست هسته ای: عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، هشدار داده است که در صورت فعال شدن اسنپ بک، ایران ممکن است در سیاست خود مبنی بر عدم توسعه تسلیحات هسته ای تجدیدنظر کند، هرچند تأکید کرده که ایران تاکنون از این مسیر خودداری کرده است.

ایران از طریق دیپلماسی فعال و همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی تلاش کرده است از فعال سازی مکانیسم ماشه جلوگیری کند. عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، تأکید کرده است که همکاری ایران با آژانس متوقف نشده و از طریق شورای عالی امنیت ملی مدیریت می شود. همچنین، ایران با رایزنی با کشورهای چین، روسیه و حتی اروپا سعی در کاهش تنش ها و حفظ بستر حقوقی برجام دارد. با این حال، افزایش تنش های نظامی و سیاسی، به ویژه پس از حملات به تأسیسات هسته ای ایران، این تلاش ها را با چالش مواجه کرده است.

تا تاریخ 14 جولای 2025، هیچ قطعنامه ای برای ارجاع رسمی پرونده ایران به شورای امنیت صادر نشده است. با این حال، گزارش هایی از تهدید کشورهای اروپایی، به ویژه تروییکای اروپا، برای فعال سازی اسنپ بک وجود دارد. شایعاتی مبنی بر ارسال نامه ای از سوی آلمان به شورای امنیت در ژوییه 2025 منتشر شده بود که بعداً توسط وزارت خارجه ایران تکذیب شد. با این وجود، تحلیلگران هشدار می دهند که در صورت تداوم وضعیت فعلی و عدم پیشرفت در مذاکرات، احتمال فعال سازی این مکانیسم در ماه های منتهی به اکتبر 2025 افزایش می یابد.