فرارو زوی بارل، کارشناس ارشد مسائل خاورمیانه روزنامه هاآرتص

به نقل از روزنامه هاآرتص، عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، در پایان مقاله ای که سه شنبه در فایننشال تایمز منتشر کرد، نوشت: انتخاب با آمریکاست. آیا ایالات متحده سرانجام دیپلماسی را برمی گزیند یا همچنان در جنگی که به آن تعلق ندارد اسیر خواهد ماند؟ انتخاب واژگان او، رویکردی هوشمندانه را بازتاب می دهد و نشان می دهد حمله به ایران و سیاست اخیر آمریکا در قبال تهران، بیشتر حاصل پیروی واشنگتن از اسراییل بوده تا تصمیم و ابتکار مستقل آمریکا. عراقچی همچنین تاکید کرده است که ایالات متحده می تواند با رو آوردن به دیپلماسی، خسارات ناشی از جنگ را جبران کند؛ چنان که به گفته او، تنها در پنج نشست طی نه هفته با استیو ویتکاف، نماینده ویژه آمریکا، به بیش از تمام چهار سال مذاکرات هسته ای با دولت بایدن دست یافتیم.

با این حال، ایران رسماً هرگونه درخواست مستقیم به آمریکا برای از سرگیری مذاکراتی که با آغاز جنگ متوقف شده بود را رد کرده است؛ ادعایی که از سوی دونالد ترامپ، رییس جمهور آمریکا مطرح شد. با این وجود، مقام های بلندپایه ایران از جمله رییس جمهور مسعود پزشکیان، همچنان به صراحت بر ضرورت احیای مذاکرات و ادامه گفت وگوها برای پیشبرد روند دیپلماتیک تأکید دارند. جالب آن که در همان روز انتشار مقاله عباس عراقچی در روزنامه فایننشال تایمز، او وارد عربستان سعودی شد و با محمد بن سلمان ولیعهد، فیصل بن فرحان وزیر خارجه و خالد بن سلمان وزیر دفاع عربستان دیدار کرد. این سفر که بازتاب گسترده ای در رسانه های سعودی داشت، بخشی از مجموعه تحرکات دیپلماتیک فشرده ای بود که در هفته های پیش و پس از جنگ میان تهران و ریاض در جریان بوده است.

علی رضا عنایتی، سفیر ایران در عربستان سعودی، در پایان این سفر اعلام کرد: رهبری عربستان مصمم به ادامه مسیر دیپلماتیک و گسترش روابط همه جانبه با ایران است. در نگاه نخست، این سخنان تفاوت چندانی با سایر بیانیه هایی که پس از دیدارهای مشابه صادر می شود ندارد؛ اما برگزاری چنین نشست سطح بالایی در شرایطی که واشنگتن به ویژه دونالد ترامپ همچنان ایران را در صورت ازسرگیری برنامه هسته ای به حملات دوم و سوم تهدید می کند، می تواند نشانه ای از رویکرد تازه تهران برای آینده نزدیک باشد.

در حال حاضر، سه کشور قطر، عمان و عربستان به طور فعال در حال پیشبرد ابتکارات دیپلماتیک برای ازسرگیری مذاکرات میان استیو ویتکاف و عباس عراقچی هستند؛ مذاکراتی که ممکن است حتی از هفته آینده آغاز شود. قطر، که نقش میانجی را در برقراری آتش بس ایفا کرد و با موافقت خود به ایران اجازه داد در واکنش به حمله آمریکا به پایگاه العدید، پاسخ نظامی بدهد و در مقابل از رییس جمهور آمریکا پیام قدردانی دریافت کرد، اکنون تلاش دارد حداقل نظارت بر تأسیسات هسته ای ایران را دوباره برقرار سازد.

ایران با اخراج بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی و برچیدن دوربین های نظارتی این نهاد از سایت های هسته ای خود، عملاً هرگونه کنترل رسمی را متوقف کرده است. در این شرایط، نه نظارتی منظم بر تأسیسات هسته ای ایران وجود دارد و نه اطلاعات قابل اتکایی از سرنوشت حدود 408 کیلوگرم اورانیوم غنی شده تا خلوص 60 درصد در دست است.

قانونی که اخیراً در ایران تصویب شده، هرگونه همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی را ممنوع اعلام کرده و تأکید دارد که هر نوع نظارتی تنها با تأیید شورای عالی امنیت ملی مجاز است.

در این میان، ایران نیز با تنگنای زمانی روبه رو است. این ماه، آخرین فرصت برای فعال سازی بند اسنپ بک است؛ بندی که شورای امنیت سازمان ملل را ملزم می کند تحریم های بین المللی لغوشده در چارچوب توافق هسته ای 2015 را دوباره برقرار کند. در صورت تکمیل این روند، تحریم ها از 18 اکتبر مجدداً به اجرا گذاشته خواهند شد. از سرگیری گفت وگوهای ایران و آمریکا می تواند این روند را به تعویق بیندازد، به شرط آنکه در مدت زمانی کوتاه توافقات لازم برای امضای یک توافق جدید حاصل شود. یکی از دیپلمات های اروپایی عضو کشورهای امضاکننده توافق در گفت وگو با روزنامه هاآرتص می گوید: در اروپا این فرض رایج است که علی رغم ادعاهای ترامپ، حملات آمریکا و اسراییل موفق به نابودی کامل تأسیسات غنی سازی و ذخایر اورانیوم 60 درصدی ایران نشده اند.

او گفت: ما منتظر خواهیم ماند تا ببینیم طی روزهای آینده چه رخ خواهد داد. این دیپلمات از پیش بینی موفقیت یا شکست تلاش ها برای احیای کانال دیپلماتیک خودداری کرد. در این میان، قطر همچنان نقش میانجی را برای تسهیل مذاکرات میان آمریکا و ایران ایفا می کند و قرار است عربستان سعودی نیز به عنوان چتر دیپلماتیک عمل کند و تضمین هایی را که ایران از آمریکا مطالبه می کند، فراهم آورد تا هرگونه توافقی ضمانت اجرایی داشته باشد.

در این چارچوب، ریاض در تلاش است سیاستی بی طرفانه در قبال تحرکات نظامی علیه ایران اتخاذ کند. عربستان سعودی به صراحت با هرگونه اقدام نظامی علیه ایران مخالفت ورزیده و تأکید کرده است که اجازه استفاده از خاک خود برای چنین عملیاتی را نخواهد داد. همزمان با آغاز حمله به ایران، عربستان نخستین کشوری بود که این اقدام را محکوم کرد، هرچند از انتقاد مستقیم به ایالات متحده خودداری کرد. علاوه بر این، سعودی ها دیگر به طور علنی پیگیر تشکیل اتحاد دفاعی با آمریکا نیستند و پروژه هسته ای این کشور که در دوران ریاست جمهوری بایدن از اولویت بالایی برخوردار بود، اکنون از دستور کار رسانه ای خارج شده است.

عربستان سعودی به این جمع بندی رسیده که وقتی ایالات متحده بر منع غنی سازی اورانیوم در خاک ایران پافشاری می کند، اعطای چنین امتیازی به خودِ عربستان نیز به مراتب دشوارتر خواهد بود. دو مطالبه کلیدی ریاض یعنی تشکیل اتحاد دفاعی با آمریکا و توسعه برنامه هسته ای غیرنظامی که پیش از جنگ غزه شرط اساسی عادی سازی روابط با اسراییل بود، اکنون جای خود را به درخواست جدید سعودی ها داده است: برداشتن گام های عملی برای ایجاد دولت مستقل فلسطینی به عنوان پیش شرط عادی سازی.

به نظر می رسد عربستان استراتژی منطقه ای خود را به روزرسانی کرده و هرچند همچنان به کمربند امنیتی نظامی آمریکا برای حفاظت از خود اتکا دارد، در کنار آن تلاش می کند شبکه امنیت دیپلماتیک ایجاد کند تا ایران به جای رقیب، نقش همسایه خوب را ایفا کند و تهدیدی متوجه این کشور نباشد. این رویکرد بر پایه این واقعیت شکل گرفته است که گرچه حمله به ایران شاید توان این کشور را در مسیر دستیابی به بمب هسته ای به تعویق انداخته باشد، اما توانایی ایران برای حمله به تنگه هرمز و اختلال در کشتیرانی خلیج فارس همچنان پابرجاست و حتی بدون حمله مستقیم، می تواند منافع اقتصادی عربستان را با خطر مواجه کند.

عربستان سعودی همچنین دریافته است که با وجود تمام تلاش هایش، دونالد ترامپ در نهایت منافع اسراییل را بر روابط با ریاض ترجیح داده است. اکنون سعودی ها نسبت به میزان اثرگذاری خود بر سیاست های دولت آمریکا دچار تردید شده اند. عربستان ناچار است خود را نه تنها برای شرایط جنگی، بلکه برای پیامدهای احتمالی یک توافق هسته ای جدید نیز آماده کند؛ توافقی که به رفع تحریم ها علیه ایران منجر می شود و می تواند صادرات نفت ایران به بازارهای جهانی را به طور چشمگیری افزایش دهد؛ روندی که رقابت این کشور با عربستان برای جذب مشتریان استراتژیک را تشدید خواهد کرد. این در حالی است که به گزارش سایت انرژی ایتلیجنس، عرضه جهانی نفت می تواند از سطح تقاضا فراتر برود؛ وضعیتی کاملاً متفاوت با سال 2021، زمانی که جو بایدن مذاکرات هسته ای جدید با ایران را آغاز کرد.

این شرایط، همراه با تصمیم اوپک پلاس برای افزایش سهمیه تولید، می تواند تأثیر قابل توجهی بر قیمت نفت بگذارد؛ تأثیری که ممکن است به زیان طرح های توسعه ای کشورهای حاشیه خلیج فارس به ویژه عربستان سعودی تمام شود. اگر پیش بینی بلومبرگ مبنی بر کاهش قیمت هر بشکه نفت از میانگین 60 تا 65 دلار به حدود 40 دلار تحقق یابد، عربستان ناچار خواهد شد توان خود را برای تحقق چشم انداز 2030 از نو مورد ارزیابی قرار دهد و حتی تعهد سرمایه گذاری بیش از یک تریلیون دلار در ایالات متحده را به چالش بکشد.

در همین حال، ایران که عضو اوپک پلاس است، با عبور از سقف مجاز صادرات و در پی کاهش تحریم ها در دوران دولت بایدن، توانست فروش نفت خود را از یک میلیون به 2 تا 3.3 میلیون بشکه در روز برساند. یک توافق هسته ای جدید این امکان را به تهران می دهد که طی چند ماه، بیش از نیم میلیون بشکه دیگر به صادرات روزانه خود اضافه کند و در ادامه، این رقم را تا یک میلیون بشکه یا حتی بیشتر افزایش دهد.

برای کاهش اثرات تحریم ها، عربستان ناگزیر است به نوعی توافق با ایران دست یابد. بعید نیست که مذاکراتی میان دو کشور در جریان باشد و سیاست بی طرفی اخیر ریاض در قبال تهران، حاصل همین رایزنی ها باشد. در ظاهر، فقدان توافق هسته ای می تواند عربستان را از پیامدهای اقتصادی آن مصون نگه دارد؛ اما در چنین وضعیتی، این کشور همچنان در سایه تهدید دائمی جنگ زندگی خواهد کرد؛ تهدیدی که هزینه هایش می تواند به مراتب سنگین تر از اثرات اقتصادی توافق باشد.