فرارو الفاضل ابراهیم، تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه در موسسه کویینسی

به نقل از نشریه ریسپانسیبل استیت کرفت، در طول نزدیک به پنجاه سال، مرز اسراییل و سوریه در ارتفاعات جولان به نمادی از ثبات خصمانه تبدیل شده بود. در این دوران سکوت توپخانه ها حکم فرما بود اما خصومت های ریشه دار و حل نشده همچنان باقی مانده و تنها گهگاهی تلاش های بی ثمر دیپلماتیک این وضعیت را موقتاً تغییر می داد. با فروپاشی ناگهانی حکومت بشار اسد در دسامبر 2024 و جنگ 12 روزه میان ایران و اسراییل که برتری نظامی اسراییل را در منطقه تثبیت کرد، معادلات ژئوپلیتیک به طور اساسی دگرگون شده است.

در چرخشی که تا یک سال پیش تصورش دشوار بود، اسراییل و سوریه اکنون وارد مذاکرات پیشرفته برای پایان دادن به سال ها خصومت شده اند. بر اساس گزارش ها، قرار است نشستی سرنوشت ساز در اوایل سپتامبر در کاخ سفید برگزار شود؛ نشستی که در آن احمد الشرع، رییس جمهور جدید سوریه و بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسراییل، توافق نامه امنیتی تاریخی را امضا خواهند کرد و زمینه را برای عادی سازی روابط میان دو کشور فراهم می سازند. با این حال، این توافق نه نشانه آغاز همزیستی مسالمت آمیز، بلکه نمونه ای از واقع گرایی سیاسی و ائتلافی ناخواسته میان یک اسراییل پیروز و سوریه ای آسیب دیده است؛ توافقی که ایالات متحده در آن نقش میانجی و ناظر را بر عهده دارد.

در قلب این معادلات تازه، احمد الشرع قرار دارد؛ رییس جمهور جدید سوریه که روزگاری در صفوف جهادی ها می جنگید و اکنون لباس نظامی را کنار گذاشته و کت وشلوار سیاست مداران را به تن کرده است. احمد الشرع تنها شش ماه است که زمام دولت انتقالی سوریه را به دست گرفته؛ دولتی که از دل ویرانه های چهارده سال جنگ داخلی سر برآورده و عمدتاً متشکل از فرماندهان پیشین گروه نظامی او یعنی هیئت تحریر الشام (HTS) است. حالا او باید کشوری ویران، نیازمند کمک و تشنه ثبات را اداره کند.

در سوی دیگر این ائتلاف غیرمتعارف، اسراییلی قرار دارد که جسارتش بیش از هر زمان دیگر به چشم می خورد. پس از عملیات نظامی علیه ایران، دولت نتانیاهو موقعیت ممتازی در منطقه به دست آورده است. هرچند به گفته رافائل گروسی، رییس آژانس بین المللی انرژی اتمی، آسیب وارده به برنامه هسته ای ایران قابل توجه بوده ؛ اما کامل نیست. همین موفقیت نسبی اسراییل را جسورتر و برای پیگیری اهداف راهبردی آماده تر کرده است. نتانیاهو اکنون از افق های گسترده منطقه ای سخن می گوید و دولت او مصمم است پس از این پیروزی، روند توافقات ابراهیم را با شتاب بیشتری پیش ببرد.

گیدئون سعر، وزیر امور خارجه اسراییل، در سی ام ژوئن اعلام کرد: مایل هستیم کشورهایی همچون سوریه و لبنان را نیز به حلقه صلح و عادی سازی روابط وارد کنیم. برای اسراییل، کشاندن سوریه به این مسیر نه تنها یک دستاورد راهبردی چشمگیر محسوب می شود، بلکه می تواند به معنای تبدیل یکی از مهم ترین مخالفان موجودیت اسراییل در جهان عرب به یک شریک و همچنین رسمیت بخشی به اشغال 58 ساله بلندی های جولان باشد.

پس از فروپاشی نظام بشار اسد در دسامبر 2024، اقدامات اسراییل تصویری بی پرده و سخت گیرانه از نظم قدرت جدید منطقه ارائه داد. نیروهای اسراییلی نه تنها بقایای زیرساخت های نظامی سوریه را نابود کردند، بلکه وارد منطقه غیرنظامی تحت نظارت سازمان ملل شدند و بخش هایی از خاک سوریه از جمله قله راهبردی کوه حرمون که بر دمشق اشراف دارد، را به کنترل خود درآوردند.

توافق احتمالی میان اسراییل و سوریه چه به شکل پیمان عدم تجاوز و چه عادی سازی کامل روابط هزینه ای سنگین در پی خواهد داشت؛ هزینه ای که فقط سوری ها باید بپردازند. بر اساس اظهارات مقام های اسراییلی، این هزینه همان ارتفاعات راهبردی جولان است؛ منطقه ای که طبق اسناد بین المللی بخشی از خاک سوریه محسوب می شود، اما از سال 1967 عمدتاً تحت اشغال اسراییل قرار داشته است. اگرچه مذاکرات محرمانه دو کشور با بیشترین میزان رازداری پیگیری می شود، اما موضع تل آویو درباره جولان کاملاً شفاف و بی پرده است: وزیر خارجه اسراییل به صراحت اعلام کرده که این منطقه برای همیشه بخشی از اسراییل خواهد بود و نتانیاهو نیز با قاطعیت بر کنترل دائمی تل آویو بر جولان تاکید دارد.

واگذاری بلندی های جولان از سوی دمشق عملاً اصل زمین در برابر صلح را که در قطعنامه 242 شورای امنیت تثبیت شد و مبنای توافقات تاریخی کمپ دیوید و معاهده صلح 1994 با اردن قرار گرفت به طور بنیادی از بین می برد. این اصل، شالوده تمامی مذاکرات نافرجام دمشق و تل آویو از کنفرانس مادرید 1991 تا میانجی گری ترکیه در سال 2008 بوده است. پیشینه ای موسوم به ودیعه رابین ؛ تعهد غیررسمی اسحاق رابین، نخست وزیر پیشین اسراییل مبنی بر عقب نشینی کامل از جولان در مقابل عادی سازی روابط با سوریه دهه ها به عنوان استاندارد انتظارات دمشق باقی مانده بود؛ معیاری که اسراییل امروز با پافشاری بر حفظ دائمی جولان، به روشنی از آن عبور کرده است.

توافقات ابراهیم در سال 2020 الگوی تازه ای از عادی سازی روابط را معرفی کرد که بدون واگذاری ارضی یا حل مناقشه فلسطین انجام شد. امارات، بحرین، مراکش و سودان که هیچ یک مرز مستقیمی با اسراییل نداشتند هرکدام امتیازاتی ملموس دریافت کردند: مراکش شناسایی حاکمیت بر صحرای غربی، امارات وعده تعلیق الحاق کرانه باختری، بحرین نزدیکی به یک قدرت منطقه ای در برابر ایران و سودان خروج از فهرست کشورهای حامی تروریسم.

اکنون اسراییل همان مدل را این بار به شکلی سخت گیرانه تر و تحمیلی در قبال سوریه دنبال می کند. تداوم کنترل اسراییل بر جولان؛ منطقه ای که در سال 1981 یک جانبه ضمیمه شد و تنها توسط دولت ترامپ در سال 2019 به رسمیت شناخته شد، غیرقابل مذاکره اعلام شده است. امروز این منطقه میزبان حدود 30 هزار شهرک نشین اسراییلی است و با روی کار آمدن احمد الشرع، برنامه هایی برای افزایش این جمعیت نیز در دستور کار قرار گرفته است.

در این میان، سوریه تلاش دارد در برابر واقعیت های تازه منطقه ای مقاومت کند. برخی منابع از مطرح شدن پیشنهاد بازگرداندن بخشی از جولان خبر می دهند، اما موضع رسمی دمشق همچنان بسیار محتاطانه است: پس از تماس تلفنی با مارکو روبیو، وزیر خارجه آمریکا، اسعد الشیبانی، وزیر خارجه سوریه تأکید کرد که دمشق خواهان بازگشت به توافق جداسازی نیروها در سال 1974 است. دمشق همچنان بر اصل زمین در برابر صلح و انجام مذاکرات بر مبنای قطعنامه 242 شورای امنیت پافشاری می کند.

حتی این خواسته حداقلی نیز با موجی از مخالفت در فضای سیاسی اسراییل مواجه شده است؛ مخالفتی که فراتر از کابینه نتانیاهو می رود و چهره هایی چون بنی گانتس، رهبر اپوزیسیون و وزیر دفاع پیشین را هم در بر می گیرد. گانتس به صراحت تأکید کرده که اسراییل نباید از مواضع راهبردی جدید خود در سرزمین های تصرف شده عقب نشینی کند. این اصرار بر حفظ برتری امنیتی اسراییل نشان دهنده اجماع کم سابقه میان دولت و جناح میانه رو علیه هرگونه عقب نشینی ارضی است؛ اجماعی که عملاً راه را بر هرگونه مذاکره واقعی با سوریه بسته است.

در دور جدید مذاکرات، تمام ابزارهای قدرت در اختیار اسراییل است؛ کشوری که ارتش آن سلاح هایش را به سمت دمشق نشانه رفته، بخش هایی از خاک سوریه را تحت کنترل گرفته و با تکیه بر تازه ترین اقدامات نظامی از جمله کارزار 12 روزه علیه ایران و جنگ مداوم در غزه به وضوح نشان داده برای تحقق اهدافش از اقدامات تهاجمی ابایی ندارد.

نقش میانجی در این ائتلاف تحمیلی را دولت دونالد ترامپ بر عهده گرفته است. ترامپ که همواره به روابط شخصی توجه ویژه ای دارد، پس از تنها یک دیدار در ماه مه با احمد الشرع، رییس جمهور جدید سوریه، با اطمینان درباره او گفت: جوان است، خوش چهره و مقاوم. همین برداشت غریزی، همراه با فشار لابی های سعودی و ترکیه ای، کافی بود تا سیاست دیرینه آمریکا در مقابله با سوریه به یک باره تغییر کند.

تام باراک و استیو ویتکاف، نمایندگان دولت ترامپ با پیام های امیدبخش پی درپی فضای مذاکرات را گرم نگه داشته اند. باراک، سوریه را آزمایشگاهی برای سریع ترین روند عادی سازی روابط توصیف می کند و ویتکاف وعده تحولات بزرگ در مسیر توافقات ابراهیم می دهد. با این حال، حتی طرف آمریکایی به حساسیت های سیاسی پیش روی احمد الشرع آگاه است. باراک هشدار داده که این روند باید با دقت و به تدریج پیش برود تا واکنش های داخلی در سوریه را برنینگیزد: نباید مردم سوریه تصور کنند رییس جمهورشان مجبور به پیوستن به توافقات ابراهیم شده است؛ باید این مسیر را گام به گام طی کرد.

با این حال، حتی این ملاحظات ظاهری نیز موجب تغییر راهبرد اصلی واشنگتن نشده است. لغو شتاب زده تحریم های آمریکا که طی فرمان اجرایی 30 ژوئن به تصویب رسید مهم ترین ابزار این معامله به شمار می رود. البته این فرایند نه یک باره، بلکه به تدریج و تحت نظارت کامل واشنگتن اجرا می شود. اگرچه این فرمان بسیاری از تحریم ها را لغو می کند، اما اصلی ترین اهرم های فشار همچنان حفظ شده است: نام احمد الشرع و جایگاه سوریه در فهرست دولت های حامی تروریسم فعلاً در دست بررسی باقی مانده و حذف آن ها به عنوان ابزار چانه زنی مورد استفاده قرار می گیرد. این وضعیت به آمریکا اجازه می دهد در حالی که منافع اقتصادی فوری را در اختیار احمد الشرع قرار می دهد، امتیازات کلیدی یعنی حذف نام فردی و کشوری از فهرست سیاه را منوط به اقدامات مشخص برای عادی سازی با اسراییل کند؛ شرطی که به وضوح در اسناد کاخ سفید درباره لغو تحریم ها قید شده است.

در همین حال، هرگونه توافق با اسراییل در افکار عمومی سوریه با موجی از بی اعتمادی و خشم مواجه شده است. واکنش ها به درخواست اسراییل برای غیرنظامی سازی جنوب سوریه در ماه فوریه به سرعت با تظاهرات و شعارهایی چون نتانیاهو خوک، سوریه قابل تقسیم نیست! شدت گرفت. در سویدا نیز تلاش اسراییل برای جلب حمایت جامعه دروزی، با نصب بنرهایی روبه رو شد که بر نقش قانون سوریه به عنوان ضامن هویت ملی تأکید داشتند. برای اکثریت مردم سوریه، فارغ از وابستگی مذهبی، اسراییل نه نماد صلح، بلکه سوءاستفاده کننده ای از ضعف کشور برای مشروعیت بخشی به اشغال سرزمین تلقی می شود؛ برداشتی که با تداوم خشونت های بی سابقه در غزه و شهرک سازی های گسترده در کرانه باختری بیش از پیش عمق یافته است.

در این میان، مسئله فلسطین همچنان حل نشده باقی مانده و امید به تحقق راه حل دو دولتی بیش از هر زمان دیگری دور از دسترس به نظر می رسد. برای سوریه ای که در پی سال ها جنگ و بحران، به شدت آسیب دیده، موضوع توافق با اسراییل دیگر نه کسب امتیاز، بلکه تلاشی برای حفظ حداقلی از آن چه باقی مانده، است. دمشق در بهترین حالت امیدوار است که حملات هوایی مداوم پایان یابد و نیروهای اسراییلی از مناطق حائل تحت نظارت سازمان ملل که پس از 2024 به اشغال درآمده اند، عقب نشینی کنند. با توجه به برتری نظامی اسراییل، اینها نه مطالبات سوریه، بلکه امتیازاتی است که تل آویو تنها در صورت پذیرش وضعیت موجود از سوی دمشق، حاضر به اعطای آن خواهد بود.

در نهایت، توافق احتمالی میان دمشق و تل آویو نه شراکتی برابر، بلکه بازتابی از موازنه قوای جدید است که کفه آن آشکارا به سود اسراییل سنگینی می کند. پرسش اصلی حالا تنها به شکل برگزاری مراسم پس از توافق محدود می شود: آیا واشنگتن و تل آویو خواهند توانست جشن عادی سازی را با شکوهی نمادین در چمن کاخ سفید برگزار کنند یا نتیجه، صرفاً به یک آتش بس محدود و بی سروصدا ختم خواهد شد؛ آتش بسی که دمشق امروز بیش از هر زمان دیگری به آن نیازمند است؟