مهرداد احمدی شیخانی در یادداشتی در روزنامه هم میهن نوشت: سازمان های غیردولتی به لحاظ ساختار تشکیلاتی و اهداف انواع متعددی دارند. اما آن سازمان هایی که در این یادداشت به آنها می پردازم، تشکل های صنفی و احزاب هستند.

این دو نوع تشکل به لحاظ کارکردی، برخی مشابهت ها با یکدیگر دارند که مهمترین اش در نهاد واسط بودن آنهاست. به این معنا که این دو نوع از تشکل خواسته های پیروان و اعضای اتمیزه و پراکنده خود را تجمیع کرده، اولویت بندی می کنند و با تبدیل این خواست های پراکنده به مطالبه ای مشخص، آن مطالبات را با صاحبان قدرت طرح می کنند و از این رو هر دو تشکل مطالبه محور هستند، از طرفی زبان حاکمیت را نیز برای اعضا و پیروان خود ترجمه می کنند و از همین لحاظ که بین جامعه و قدرت قرار می گیرند، نهاد واسط نامیده می شوند، اما نهاد واسطی که نماینده اعضا و هواداران خود است و نه نماینده صاحبان قدرت و البته توضیحی در این موضوع لازم است که در ادامه به آن اشاره می‎کنم.

اگر احزاب در کشور ما سابقه‎ ای قدیمی ندارند و عمرشان حداکثر به دوران مشروطه و پس از آن می رسد، نهادهای صنفی بسیار قدیمی ترند و ایجادشان، هر چند غیررسمی، از زمانی که ستاندن مالیات از صنوف در این بلاد شکل گرفت وجود داشته که مشخص ترینش به عهد سلجوقی بازمی گردد و حتی در دوران مغول هم اثرگذار بوده اند، هرچند احمد اشرف می گوید که منشأ اصناف به قرن سوم هجری و دوره شکوفایی تمدن اسلامی و رونق تجارت و شهرنشینی در بلاد اسلامی و از جمله فلات ایران بازمی گردد.

شکل کار هم به این صورت بوده که حکومت برای ستاندن مالیات از مشاغل مختلف، مبلغی را برای هر سال تعیین می کرده و در مقابل، شاغلان آن حرفه، بزرگان و مشایخ خود را برای گفت وگو در مورد مبلغ به دارالحکومه می فرستادند و نهایتاً بر مبلغی توافق می کردند. هرچند که این نه به معنی یک تشکیلات رسمی برای مشاغل بود، اما می توان مستندات غیررسمی آن را یافت.

علاوه بر این، چنین نهادهای غیررسمی، روابط درون حرفه و رابطه با صاحبان کار و سفارش دهندگان را نیز معلوم می کردند. شاید قدیمی ترین سند مکتوب در تنظیم روابط حرفه را بتوان در فتوت نامه بنایان یافت. این متن را اول بار برای نوشتن یادداشتی در زمان دانشجویی که معماری می خواندم، در نشریه دانشگاه ملی (شهید بهشتی) منتشر کردم.

هرچه وجود همین صنوف غیررسمی باعث جلوگیری از بیگاری شاغلان حرفه توسط صاحبان قدرت می شد و بدین ترتیب، صنعتگران هر یک از رسته ها، به منظور حمایت از منافع خود متحد شده و هر کدام از آنان تشکیلات خاص خود را داشتند. در مقابل، گروه های حرفه ای فاقد تشکل، عموماً بیشتر از همکاران خود که دارای تشکیلاتی در همین سطح هم بودند، مورد ظلم عمال حکومتی قرار می گرفتند.

پس از انقلاب مشروطه، تشکل مطالبه محور دیگری به نام حزب نیز شکل گرفت که از آن جهت که خواسته های اتمیزه را تجمیع و با اولویت بندی، آنها را با حکومت مطرح می کرد، با نهادهای صنفی مشابهت یافت، ولی احزاب یک تفاوت عمده با نهادهای صنفی دارند. صنوف هیچ ادعایی نسبت به قدرت ندارند، ولی احزاب هدف اصلی شان کسب قدرت است، چراکه بر این باورند که آن مطالبه ای که به نمایندگی از جامعه پی می گیرند، تنها در صورتی تحقق کامل می یابد که خود به قدرت برسند. هم از این رو، احزاب با ارائه اهداف و طرحِ برنامه ها برای رسیدن به این اهداف، سعی دارند که در جوامع مدرن با کسب اعتماد مردم و از طریق صندوق رای قدرت را به دست گیرند، تا بتوانند وعده های خود را تحقق بخشند.

به این ترتیب می توان گفت که نهاد صنفی، مطالبه اعضای خود را با حکومت و صاحبان قدرت طرح می کند و تا رسیدن به مقصود آن را پی می گیرد، اما ادعایی در تصرف قدرت ندارد، بلکه قدرت خود را در تجمیع و سازماندهی مطالبه و زبان اعضای صنف می بیند، درحالی که حزب، هدفش کسب قدرت است و حتی آن مطالبه گری را هم با قصد کسب قدرت پی می گیرد؛ چون خود را برای به ثمر رساندن آن مطالبه، از دیگران کارآمدتر می داند. لذا حزبی که ادعا کند به دنبال کسب قدرت نیست، کمی تا قسمتی، سخنش ایجاد شبهه می کند.

یازدهم دی ماه، قرار است که اولین کنگره حزب عهد برگزار شود. این حزب که از دل جمعی از روزنه گشایان و با حذف برخی دیگر از آن جمع 110 نفره بیانیه روزنه گشایی شکل گرفته، طی این مدت، ابتدا حساب خود را از اصلاح طلبان جدا کرده و خط مشی دیگری غیر از آنچه تاکنون از احزاب اصلاح طلب شاهد بودیم را احتمالاً قرار است عرضه کند و برای همین از طرف بخشی از اصولگرایان لقب اصلح طلبان معتدل در مقابل اصلاح طلبان رادیکال دریافت کرده است و به نوعی گویا از منظر این گرایش راست سیاسی کشورمان، هر کس که ادعای اصلاح طلبی کند و جزو این حزب نباشد، رادیکال است.

اما چرا حزب عهد در همین ابتدای کار چنین نشانه گذاری شده؟ شاید مهمترین دلیل آن در مواضع بنیانگذاران این حزب در همین یکسال و نیم اخیر باشد که ابتدا با حذف روزنه گشایان منتقد از جمع خود شروع کردند، بعد به توجیه تمام قد اقدامات دولت چهاردهم پرداختند، پس از آن به بیانیه میرحسین موسوی که از درون حصر ارسال شده بود حمله بردند و در نهایت طی بیانیه ای به بیانیه آشتی ملی جبهه اصلاحات تاختند و مورد تشویق قرار گرفتند و حالا حتی ترانه علیدوستی را نیز بابت فیلم مستندش امان نمی دهند.

به نظر می رسد در همین ابتدای کار، حزب پالایش شده روزنه گشایان، عهد بسته است نه تنها مطالبه گری (که ستون خیمه هر نهاد واسطی است) کنار نهاده و از آن پرهیز کند، بلکه مشی خود را بر نفی هر نوع مطالبه گری، چه مطالبه گری متشکل و چه مطالبه گری فردی قرار دهد.

من نمی دانم چنین هدف گذاری احتمالی آن برای یک حزب، چه چیزی از حزب بودن برای آن باقی می گذارد، ولی به نظر می رسد که شاید هدف نه نهاد واسط برای برای مطالبه مردم که احتمالا برای مطالبات نهاد قدرت باشد، آن هم با قبا و نشان اصلاح طلبی معتدل.