چند وقت است در یوتیوب، یک قالب از گفت وگو مدام تکرار می شود؛ یک صندلی، یک میز ساده، یک نور ملایم و چهره ای شناخته شده که روبه روی مجری نشسته و شروع می کند از چیزهایی گفتن که تا همین چند سال پیش یا گفته نمی شد یا فقط در حد شایعه یا حدس و گمان پیرامون چهره شناخته شده می چرخید. حالا اما در میزانسن یادشده، بازیگر، خواننده، ورزشکار یا چهره رسانه ای از شکست های خود می گوید، از افسردگی، از کودک همسری، از فقر، از اعتیاد، از تنهایی، از ضربه هایی که خورده و سال ها پنهان بوده است.

روایت هایی بعضا طولانی که معمولا بخش های تلخ ترشان دست به دست می شود؛ همان بخش هایی که صدای فرد می لرزد، چشم هایش خیس می شود یا با خشم و اندوه جمله ای مهم می گوید و همین تکه ها چند روزی فضای اینستاگرام را تسخیر می کند؛ به شکلی که حتی اگر مخاطب آن برنامه هم نباشید، بالاخره در جریان قصه زندگیِ مهمان برنامه قرار می گیرید.

این ویدیوها بریده می شوند، توسط صفحه های اینستاگرامی دوباره تدوین می شوند، رویشان زیرنویس می آید و در اکسپلور می چرخند. مخاطب شاید برنامه کامل را ندیده باشد، اما آن چند ثانیه را می بیند، ذخیره می کند یا برای کسی می فرستد.

تا چند سال قبل، مسیر روایت رنج در رسانه شکل دیگری داشت. در برنامه هایی مثل ماه عسل که می توان گفت اولین نمونه از چنین تولیداتی بود، این غالبا مردم عادی بودند که روبه روی دوربین می نشستند و از تجربه های سخت زندگی شان می گفتند؛ از ترک اعتیاد و زیستن با بیماری های سختی مانند ایدز تا نجات معجزه آسا از موقعیت هایی که مرز مرگ و زندگی را به هم نزدیک کرده بود. مخاطب، این روایت ها را از جنس خودش می دید؛ آدم هایی بی نام ونشان که رنجشان شنیده می شد بی آن که قرار باشد بعدا به ویترین شهرت راه پیدا کنند.

امروز اما راویِ روایت ها عوض شده اند. حالا این چهره های شناخته شده ای مانند بهناز جعفری، هستی مهدوی فر، مجتبی شکوری و… و اخیرا بازیگری به نام ساغر عزیزی هستند که یا مقابل دوربین برنامه های گفت وگومحور می نشینند یا پشت میکروفن پادکست ها از تلخی های زندگی شان می گویند.

آن قدر بی پرده و جزیی حرف می زنند که مخاطب به این نتیجه می رسد زندگی برای آن ها هم مسیر همواری نداشته است. قهرمانانی که سال ها در قاب سینما، تلویزیون یا زمین مسابقه دیده می شدند، حالا تصویر دیگری از خود نشان می دهند که نمادی از خوشبختی نیست و این بار به عنوان آدم هایی که زمین خورده ، دوام آورده و دوباره ایستاده اند، ظاهر می شوند.

این روند نشانه تغییری عمیق تر در نگاه جامعه به رنج و موفقیت است. اگر دیروز شنیدن رنج فرد ناشناس سبب همدلی می شد، امروز شنیدن رنج فرد مشهور فاصله ها را کم می کند. مخاطب در کنار همدلی، احساس می کند فاصله ای که تا دیروز میان خودش و چهره های مشهور می دید، کمتر شده است. همین احساس نزدیکی، به استقبال از روایت هایی دامن می زند که نشان می دهد بالا و پایین های زندگی، حتی در پشت صحنه شهرت هم جریان دارد.

در این میان تغییر جایگاه رنج در فضای عمومی نکته مهمی است. رنج دیگر فقط تجربه ای شخصی نیست که در خلوت زندگی اتفاق بیفتد. رنج به محتوایی تبدیل می شود که واکنش می گیرد و وایرال می شود. در این چرخه، دردِ شخص وارد منطق تولید محتوا می شود؛ منطقی که بر اساس توجه، کلیک و الگوریتم کار می کند.

هرچه روایت تلخ تر، شوک آورتر و عاطفی تر باشد، شانس دیده شدنش بیشتر است. وقتی یک بازیگر از سال های سخت زندگی اش می گوید، آن بخش هایی وایرال می شود که با احساسات جمعی هم راستاست، جمله هایی که امید بدهد یا شوک وارد کند. در این روند بخش های مقدماتی یا جاهایی که نیاز به زمینه چینی دارند، معمولاً حذف می شوند و نتیجه می شود روایتی فشرده و احساسی.

از این جا، نقش پلتفرم ها پررنگ می شود. اینستاگرام و یوتیوب فقط بستر پخش محتوا نیستند. آن ها با الگوریتم هایشان تعیین می کنند چه چیزی دیده شود و چه چیزی در حاشیه بماند. در این فضا، محتوای آرام، توضیحی و بدون اوج احساسی معمولاً بازنده است. در مقابل، اشک، اعتراف و شکست، شانس بیشتری دارند. به همین دلیل است که بسیاری از برنامه ها، آگاهانه یا ناآگاهانه، به سمت روایت های رنج محور می روند.

برخی برنامه سازان برنامه را به گونه ای تدوین می کنند که هم شانس دیده شدن خودشان افزایش یابد و هم امکان بازگشت چهره های کمتر دیده شده یا فراموش شده به ذهن مخاطب فراهم شود. این روند باعث می شود روایت ها نه تنها تجربه شخصی مهمان ها را منتقل کنند، بلکه همزمان در مدار توجه قرار بگیرند.

نتیجه این کار سبب می شود مخاطب با بخشی از زندگی فرد روبه رو شود که ملموس و واقعی است، اما همزمان محتوایی شکل گرفته که هدفش دیده شدن و تعامل بیشتر است. همین نکته نشان می دهد فضای رسانه ای امروز تا چه حد پیچیده شده و چگونه روایت شخصی و منطق اقتصاد توجه گاهی با هم پیوند می خورند.

در این فضا، تصویر سلبریتی هم آرام آرام عوض شده است. دیگر قرار نیست با آدمی روبه رو باشیم که همیشه برنده است و شکست در زندگی اش جایی ندارد. چهره ای که امروز مقابل دوربین می نشیند، بیشتر شبیه آدمی است که زمین خورده، دوام آورده و حالا درباره همان زمین خوردن حرف می زند.

همین روایت ها فاصله ای را کم می کند که سال ها میان مردم و چهره های مشهور وجود داشت. مخاطب احساس می کند با تجربه ای آشنا طرف است. در چنین وضعیتی، این چهره ها بیش از آنکه الگوی موفقیت باشند، به نشانه ای از دوام آوردن تبدیل می شوند.

به نظر می رسد در این فضا، معیارهای جذابیت هم تا حدی جابه جا شده است. موفقیتِ بی حاشیه و بدون شکست، دیگر آن کشش سابق را ندارد و جای خود را به روایت هایی داده که از عبور از سختی ها می گویند. در شرایطی که فشارهای اقتصادی، اجتماعی و روانی پررنگ شده، مخاطب کمتر به دنبال قهرمانِ دست نیافتنی است و بیشتر به روایت کسی توجه می کند که از پس روزهای دشوار گذشته برآمده است.

با این حال، تکرار مداوم روایت های تلخ، اثر دیگری هم به جا می گذارد. وقتی مخاطب هر روز با بخش هایی از روایت افسردگی، فروپاشی یا شکست روبه رو می شود، واکنشش به این تجربه ها کمرنگ تر می شود. درد به تدریج عادی جلوه می کند. این عادی شدن، از یک طرف صحبت کردن درباره مشکلات را راحت تر کرده و از طرف دیگر، رنج را به تصویری همیشگی از زندگی تبدیل می کند.

در چنین فضایی کمتر به این پرداخته می شود که بعد از رخ دادنِ رنج چه اتفاقی افتاده یا مسیر خروج از بحران دقیقا چگونه بوده است. مخاطب با بخشی از یک تجربه شخصی تنها می ماند که حتی ممکن است بنابر صلاح و مصلحت هایی بخش هایی از آن بازگو نشده باشد یا به درستی به آن پرداخته نشده باشد؛ تجربه ای که قرار نیست به تصویر بزرگ تری وصل شود. به این ترتیب، روایت رنج بیش از آنکه تحلیل شود بیشتر شنیده می شود و این امر در بلندمدت سبب می شود که روایت ها در چرخه تکرار و مصرف الگوریتم های اینستاگرامی و یوتیوبی باقی بمانند یا نهایتا چند خطی به صفحه ویکی پدیای فرد مشهور اضافه کنند.

مسئله دیگر، جابه جایی مرز حریم خصوصی است. چیزهایی که تا دیروز خصوصی محسوب می شدند، امروز جلو دوربین گفته می شوند؛ جزییات روابط، بحران های خانوادگی، بیماری های روانی، اعتیاد اعضای خانواده و… همه به شکل عیان بیان می شوند. این تغییر، پیامدهای فرهنگی هم دارد.

وقتی جزییات زندگی شخصی، شکست ها و بحران ها به طور علنی گفته می شوند، مرز بین فضای خصوصی و عمومی به تدریج محو می شود. مخاطب با زندگی چهره ها آشنا می شود و احساس نزدیکی بیشتری پیدا می کند، اما همزمان این دسترسی دائمی، انتظاری ایجاد می کند که دیگر حریم خصوصی کمتر ارزشمند است. جامعه کم کم به جایی می رسد که شنیدن رنج و مشکلات دیگران فقط باعث همدلی نمی شود بلکه بخشی از مصرف محتوای روزمره شده است.

از زاویه دیگر، باید به مخاطب هم نگاه کرد. مخاطب این ویدیوها منفعل نیست. او انتخاب می کند ببیند، رد کند، ذخیره کند یا پخش کند. وایرال شدن این تکه ها نشان می دهد جامعه به این نوع محتوا واکنش دارد. اما این واکنش لزوماً به معنای نیاز به آگاهی از زندگی سلبریتی نیست. گاهی فقط نیاز به مقایسه است؛ این که ببینی دیگری هم رنج کشیده و هنوز ایستاده است. مقایسه ای که گاهی تسکین دهنده و گاهی ناامیدکننده است.

این موج استقبال از چنین محتواهایی را می توان نشانه جامعه ای دانست که از تصویرهای بی نقص و دست نیافتنی و احساس فاصله میان خودش و آدم های معروف خسته شده است و به دنبال داستان هایی می گردد که به یک زندگی معمولی شبیه باشد. اما اگر این داستان ها فقط در قالب صحبت های بریده بریده شنیده شوند، خطر سطحی شدن رنج را جدی می کند و گویی فرد رنج کشیده از جایی به بعد درست مثل فیلم های هندی یا انیمیشن های والت دیزنی، پس از گذر از مشقت های فراوان به یکباره خوشبختی را بغل می کند و با یک پایانِ خوب همه چیز تمام می شود؛ چون او الان یک بازیگر، خواننده یا ورزشکار مطرح شده است که همه او را می شناسند.

در نهایت مسئله این نیست که این برنامه ها ساخته شوند یا نشوند؛ مسئله این است که چگونه دیده و تحلیل شوند. اگر روایت ها در همان سطح احساسی بمانند، فقط مصرف می شوند ولی اگر به زمینه ها، ساختارها و پیامدها وصل شوند، می توانند به فهم جمعی از رنج کمک کنند.

منبع: عصر ترکیه