درحالی که قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت از سال 1400 با هدف افزایش نرخ باروری در حال اجراست، آمار رسمی نشان دهنده روند نزولی تولدها و افزایش تدریجی مرگ ومیر است.

به گزارش شرق، براساس داده های رسمی سازمان ثبت احوال و مرکز آمار ایران، تعداد موالید از یک میلیون و 114 هزار و 90 در سال 1400، به 979 هزار و 928 در سال 1403 رسیده است. به عبارتی شاهد کاهش 12درصدی طی چهار سال هستیم.

آمارها همچنین نشان می دهد که میزان تولدها در نیمه اول سال 1404 نسبت به نیمه اول سال 1403 کاهش هفت درصدی داشته است. حتی مرضیه وحید دستجردی ، دبیر ستاد ملی جمعیت، آذرماه امسال به تداوم روند نزولی و ایجادنشدن تغییری محسوس با اجرای قانون جوانی جمعیت، اشاره کرده بود. اما علت این شکست را نمی توان فقط در اعداد و آمار یا بررسی میزان اجرا یا مفاد قانون مذکور جست؛ تلاطم های اقتصادی و اجتماعی و شیوع ناامیدی از آینده، فرزندآوری را تبدیل به انتخابی سخت و ناممکن برای والدین کرده است.

جوانانی که در زندگی روزمره خود شاهد ناکامی های متعدداند، فرزندآوری را اشتباه می دانند. در گفت وگو با متخصصان این حوزه به آنچه در قوانینی مثل قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت نادیده گرفته شده است، پرداختیم.

احمد دراهکی ، استاد دانشگاه و مدیرگروه جمعیت شناسی دانشگاه علامه طباطبایی است. او به تعریف سیاست های جمعیتی می پردازد و می گوید: برای ارائه یک تعریف ساده از سیاست های جمعیتی می توان گفت سیاست های جمعیتی، هر سیاستی است که دولت با اتخاذ آن دست به استفاده از ابزارهای نهادی برای تأثیرگذاری بر نهاد خانواده می زند. نهاد خانواده اما فقط از سیاست های دولت تأثیر نمی پذیرد، بلکه مسائلی مثل گرانی یا تورم نیز به شکل مستقیم بر نهاد خانواده تأثیر می گذارند .

به گفته او، بر همین این اساس، جمعیت شناسان سیاست های جمعیتی را به دو دسته تقسیم می کنند: سیاست های دسته اول که غیرمستقیم هستند؛ مثلا سیاست هایی که بر مسائل اقتصادی و فرهنگی متمرکزند اما تأثیر عینی بر جمعیت دارند. دسته دوم سیاست هایی هستند که به صورت مستقیم برای اثرگذاری بر جمعیت برنامه ریزی می شوند؛ برای مثال قانون جوانی جمعیت از این دست سیاست هاست. اما زمانی سیاست های مستقیم می تواند اثرگذار ظاهر شوند که سیاست های غیرمستقیم را همسو با خود داشته باشند. متأسفانه در سال های اخیر وضعیت اقتصادی و اجتماعی که در دسته سیاست های غیرمستقیم قرار می گیرند، با سیاست افزایش جمعیت همسو نبوده اند .

دراهکی با اشاره به پیمایش هایی مانند پیمایش ارزش ها و نگرش های ایرانیان توضیح می دهد: در بیشتر پیمایش های ملی نشان داده شده که خانواده های ایرانی تمایل به داشتن دو یا بیش از دو فرزند دارند، اما میانگین میزان کل باروری در حال حاضر کمتر از یک و نیم است. اینجا می توان بین آنچه هدف افراد است با آنچه واقعیت زندگی شان است، یک شکاف بزرگ تشخیص داد .

این شکاف را می توان با شاخص ها و معیارهای جمعیت شناختی متفاوتی توضیح داد.

دراهکی می گوید: یکی از متغیرهای مؤثر بر فرزندآوری سن ازدواج زنان است؛ هرچقدر سن بیشتر باشد، قاعدتا باروری نیز کاهش پیدا می کند. یکی دیگر از متغیرهای مهم، افزایش تجرد قطعی است. ما در جامعه باید حواسمان به این باشد که طبق تجربیات جهانی، افراد پس از 30سالگی به سمت تجرد قطعی می روند و وقتی آمار تجرد قطعی بالا برود، اولین اثری که مشاهده می شود در تعداد فرزندآوری است. افزایش میزان پیشگیری از بارداری و آمار مربوط به طلاق نیز از متغیرهایی است که وضعیت جمعیتی ایران را تحت تأثیر خود قرار داده است .

این جمعیت شناس می گوید این متغیرهای مؤثر را می توان با توجه به وضعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی توضیح داد و از نگاه او مهم ترین مسئله، ناشی از چشم انداز مردم به آینده است: کاهش باروری بیش از اینکه ناشی از عوامل پزشکی و ژنتیکی باشد، ناشی از وقایع و اتفاقاتی است که درون جامعه درحال رخ دادن است و بر چشم انداز افراد بر آینده تأثیر می گذارد. تصمیماتی مثل ازدواج و فرزندآوری تصمیمات کوتاه مدتی نیستند که افراد با توجه به شرایط کوتاه مدت خود درباره آن ها تصمیم بگیرند، بلکه به داشتن چشم اندازی روشن نسبت به آینده نیاز دارند. درحال حاضر چه چشم اندازی از وضعیت فرهنگی و اجتماعی کشور وجود دارد وقتی افراد این چشم انداز را روشن نمی بینند، یا فرزندآوری را به تأخیر می اندازند یا در فرزندآوری توقف می کنند؟ در نتیجه باید در اولین قدم برای ایجاد یک چشم انداز روشن از آینده اقدام کرد .

این استاد دانشگاه به پرهزینه بودن انجام سیاست های جمعیتی در تمام کشورهای جهان اشاره می کند: طرح جوانی جمعیت برای همه کشورها هزینه دارد؛ خیلی از کشورهای جنوب شرق آسیا یا حوزه اسکاندیناوی بخش مهمی از بودجه عمومی خود را صرف سیاست های جمعیتی می کنند. اما مسئله این است که آیا این هزینه ها ما را به هدفمان می رساند؟ سیاست های جمعیتی باید به شکل دقیق پایش شوند تا هزینه ها صرف دقیقا مادران و افرادی شود که در موالید و جوانی جمعیت نقش مهم دارند. این سیاست ها نباید جنبه شعاری داشته باشد و کاری کند که در بین مردم بی اعتمادی شکل بگیرد .

رابطه توسعه و جمعیت، یک رابطه ساده نیست که بخواهیم فقط یک نسبت کمی بین این دو مقوله ایجاد کنیم. ما باید یک رابطه عمیق اجتماعی، نهادی و تاریخی را در نظر بگیریم که در آن جمعیت هم می تواند مانع توسعه باشد و هم می تواند منبع توسعه شود ؛ این را محمد امیرپناهی ، جامعه شناس اقتصادی و عضو هیئت علمی جامعه شناسی دانشگاه علامه طباطبایی، می گوید.

او ادامه می دهد: در رویکردهای کلاسیکی که به رابطه جمعیت و توسعه پرداخته، ما از یک سمت نگاه مالتوسی را داریم که در آن رشد جمعیت به مثابه فشاری بر منابع و امکانات و مانعی بر سر راه توسعه تلقی می شود. در تلقی مالتوس افزایش جمعیت باعث به هم خوردن نسبت امکانات و منابع می شود و توسعه را دچار موانعی می کند. اما از سمت دیگر در نیمه دوم قرن بیستم یک نگاه خوش بینانه در رویکردهایی مثل مکتب نوسازی وجود داشت که جمعیت و مخصوصا جمعیت جوان را سرمایه بالقوه برای رشد اقتصادی قلمداد می کرد و به جمعیت به مثابه یک پتانسیل نگاه می شد .

اما حالا از نظر این جامعه شناس باید از چنین دوگانه های ساده انگارانه ای گذر کرد: مسئله در حال حاضر تعداد جمعیت نیست، بلکه کیفیت ادغام جمعیت در ساختارهای اجتماعی و اقتصادی است. این کیفیت ادغام بسیار مسئله مهم تری است، زیرا زمانی توسعه با پویایی جمعیت هم راستا می شود که نظام های آموزشی، رفاهی، سیاسی و اقتصادی بتوانند جمعیت را تبدیل به سرمایه انسانی کنند. در این صورت می توان جمعیت جوان را در راستای توسعه دانست .

اما اگر چنین ادغامی به درستی اتفاق نیفتد، جمعیت جوان تبدیل به مشکل می شود: اگر نهادها ناکارآمد یا نابرابری ساز باشند، همان جمعیت جوان تبدیل به منبع بیکاری، نارضایتی و بی ثباتی اجتماعی می شود. در واقع کاهش یا افزایش جمعیت فی نفسه یک بحران یا یک مزیت نیست، بلکه سیاست های حمایتی و نظام های بازتولید و نوآوری هستند که می توانند جمعیت را به معضل یا فرصت تبدیل کنند .

امیرپناهی به تجربه پنجره جمعیتی ای که از دهه 60 در ایران به وجود آمد، اشاره می کند و توضیح می دهد: ایران در گذشته وارد مرحله ای شد که می توانیم آن را پنجره جمعیتی بنامیم؛ یعنی وضعیتی که سهم بالایی از جمعیت در سن کار و جوانی قرار داشتند و می توانستند نقش های مهمی ایفا کنند. اما متأسفانه این پنجره جمعیتی برخلاف انتظارات پیش رفت و تبدیل به فرصتی برای توسعه پایدار نشد. در آن دوران نرخ بالایی از تحصیلات دانشگاهی در میان جوانان و زنان به وجود آمد که بازار، توان جذب و تبدیل این جمعیت به اشتغال مولد را نداشت و در نتیجه ما شاهد شکل گیری پدیده هایی چون بیکاری، نداشتن اشتغال تحصیل کرده ها، به تعویق انداختن ازدواج و فرزندآوری و در نهایت فرسایش امید اجتماعی بودیم .

در نتیجه از نظر او مسئله در ایران لزوما کمیت جمعیت و فرزندآوری نیست و همین طور نمی توان مسئله را فقط با توجه به مسائل اقتصادی توضیح داد: انسدادهایی که متأسفانه برای نسل جوان در آینده پیش رویشان وجود دارد باید محل پرسش قرار بگیرد. عمیق تر که نگاه کنیم مسئله فقط هم معضلات اقتصادی نیست، زیرا در دهک های بالای درآمدی نیز فرزندآوری کاهش پیدا کرده. باید متغیرهای مختلفی را مورد بررسی قرار داد و به پارامترهای سیاسی، اجتماعی و حتی امنیتی دقت کرد .

امیرپناهی می گوید تاریک بودن دورنمای زندگی، فرزندآوری را تبدیل به انتخاب غیرعقلانی می کند: جامعه باید نسبت به آینده خود احساس امنیت کند و افق های سیاسی دوردست را که می بیند تصور یک زیست آبرومندانه و توأمان با رفاه و آسایش را داشته باشد؛ وقتی چنین دورنمایی وجود نداشته باشد، جامعه بر مبنای انتخاب عقلانی به این مسیر می رود که فرزندآوری را کاهش بدهد و حتی اصلا به آن فکر نکند .

او معتقد است از سوی دیگر، باید مسئله کیفیت جمعیت نیز مورد نظر قرار بگیرد: سیاست گذار باید به کیفیت جمعیت در سالخوردگی نیز فکر کند؛ جمعیت سالخورده در سنی نیستند که ارزش تولید کنند و در اصل مصرف کننده نظام درمانی، رفاهی و بازنشستگی هستند. وقتی جمعیت در سالخوردگی دارای کیفیت باشد، از فشار بر این نظام ها کاسته می شود.

مسئله مهم این است که وقتی شما به دنبال افزایش جمعیت هستید، باید به الزامات بنیادین آموزشی، رفاهی و امثال آن بیندیشید و مدنظر داشته باشید که چگونه می توان جمعیت را نه به مانع توسعه بلکه مولد آن تبدیل کرد .

در پایان امیرپناهی می گوید نگاه به مسئله جمعیت باید از یک نگرانی درباره کمیت به یک نگرانی درباره کیفیت تبدیل شود: باید بیشتر به ادغام جمعیت و همین طور کیفیت آن فکر کرد و تأمین شرایطی برای ایجاد افرادی با کیفیت و رضایت بیشتر را مدنظر قرار داد. متأسفانه در ایران ما فقط به عدد فکر می کنیم و تعداد و کمیت برایمان اهمیت بیشتری از کیفیت و ادغام جمعیت دارد .

در علم جمعیت شناسی، نرخ باروری کل یعنی میانگین تعداد فرزندانی که هر زن در طول دوره باروری خود (15 تا 49سال) به دنیا می آورد. سطح جایگزینی استاندارد جمعیت که به معنی نسبت تعداد موالید با تعداد مرگ ومیرهاست در جهان معمولا عدد 2.1 فرزند به ازای هر زن در نرخ باروری کل است؛ حفظ سطح جایگزینی از مهم ترین اهداف هر سیاست جمعیتی است.

این عدد در سال 1400 که اجرای طرح جوانی جمعیت شروع شد، حدود 1.74 فرزند به ازای هر زن بوده است. در سال 1401 این عدد به 1.6 رسید و در سال 1402 عدد 1.52 فرزند شد؛ همین طور در سال 1403 این عدد به کمترین خود از سال 1350 رسید، یعنی 1.45 فرزند به ازای هر زن و تا اینجای سال 1404، عدد 1.44 ثبت شده است.

این عدد، نشان دهنده ناکارآمدی برنامه ای است که برای جوانی جمعیت، با بودجه و مشوق های اقتصادی پرتعداد نوشته شده است. این ناکارآمدی را نمی توان تنها با مشکلات و اصول خود برنامه توضیح داد، بلکه باید گفت این ناکارآمدی ناشی از شکست این برنامه در برابر مشکلات ساختاری موجود است.

تورم بیش از 40 درصد و نرخ بیکاری نزدیک به 20 درصد در طول این بیش از چهار سال، در کنار بحران عمیق ناامیدی و ناکامی، اجرای هر برنامه جمعیتی را با چالش هایی جدی مواجه خواهد کرد. در این میان بیش از هر زمان دیگری نیاز به مشارکت متخصصان است؛ متخصصانی که بتوانند برنامه جوانی جمعیتی مناسب با شرایط نابسامان فعلی بنویسند.