با گذشت سال ها از تلاش ایران برای بهبود رابطه با کشورهای عربی، واقعیت تلخی که مقامات منطقه بارها تکرار می کنند این است که روابط تهران با پایتخت های عربی بهبود چندانی نداشته است.

به گزارش خبرآنلاین، از قطر و عربستان گرفته تا عمان و بحرین، بی اعتمادی عمیق به ایران آن قدر ریشه دار شده که حتی احیای روابط یا سفرهای دیپلماتیک هم نتوانسته گرهی باز کند. مهران کامروا، استاد علوم سیاسی در دانشگاه جورج تاون قطر، ضعف دیپلماسی فعال، نگاه ایدئولوژیک، ناتوانی در اعتمادسازی و فاصله گرفتن از سناریوهای برد-برد، را مجموعه ای از عواملی می داند که ایران را دهه ها از بازیگران منطقه عقب انداخته است.

با این استاد دانشگاه به گفتگو نشسته ایم:

چرا تلاش های ایران برای بهبود روابط با کشورهای عربی منطقه جواب نمی دهد؟

به نظر من دیپلماسی ایران به اندازه کافی فعال نیست. سیستم دیپلماسی ما فعال نیست و سفرایی که در کشورهای عربی حلیج فارس داریم و سفارت های ما فعال نیستند. وزیرخارجه ما به اندازه کافی در این کشورها فعال نیست و این فعالیت صرفا جنبه سفر به این کشورها را ندارد؛ بلکه باید به طور علنی و رسانه ای از روی تبلیغات مواضع جمهوری اسلامی ایران را به مردم این کشورها فهماند و از این طریق بر سیاستمداران این کشور اثر گذاشت.

یکی از ضعف های اساسی سیستم دیپلماسی ما این است که آینده نگر نیست و مدام به گذشته بازگشته و آن را بازبینی می کنیم و سعی می کنیم تا مواضع جمهوری اسلامی را که در گذشته یا اکنون دارد، توجیه کنیم. ولی ما باید آینده نگر باشیم. برای این کشورهای عربی توسعه اقتصادی بسیار اهمیت دارد. ما مدام شعارهای قدیمی می دهیم در حالی که این کشورها به آینده اهمیت می دهند.

به هرحال تمام اینها به ضعف سیستم دیپلماسی ما برمی گردد که نه سفرای قوی و نه سفارت هایی داریم که بتوانیم در این کشورها قدرت نرم ایران را نشان دهند. ما از دیپلمات های جمهوری اسلامی شعارهای سیاسی و ایدئولوژیک می بینیم و سناریوهای برد-برد که هم منافع این کشورها و هم جمهوری اسلامی ایران را در نظر بگیرد، از سوی آن ها مطرح نمی شود.

بعد از دو سال جنگ در غزه و حملات اسراییل به 7 کشور منطقه از جمله قطر آیا برای کشورهای عربی ایران همچنان تهدید اصلی در منطقه محسوب می شود یا اسراییل جای ایران را گرفته است؟

ایران همچنان از سوی کشورهای عربی اصلی ترین تهدید ساختاری تلقی می شود. تا زمانی که ما این واقعیت را نپذیریم و به جای آن تصور کنیم که کشورهای عربی صرفا تحت تاثیر تبلیغات آمریکا و اسراییل، ایران را تهدید می دانند، از محاسبات منطقه ای عقب خواهیم ماند. بله، ایران همچنان بزرگ ترین تهدید در نگاه این کشورهاست.

حتی کشورهایی مانند قطر و عمان فقط در ظاهر روابط خوبی با ایران دارند، اما این روابط بسیار سطحی است و عمق ندارد. در این کشورها احساس بی اعتمادی، ضداعتمادی و نگاه مشکوک نسبت به ایران وجود دارد که ریشه دار و عمیق است. حتی برای کشوری مثل قطر هم همینطور است. اگر با یک فرد عادی قطری در خیابان صحبت کنید، معمولاً می گوید ایران بزرگ ترین تهدید ماست.

در نگاه قطری ها، حمله اخیر اسراییل حمله به حماس تلقی می شود، اما حمله ای که ایران به پایگاه آمریکایی انجام داد، حمله به قطر محسوب می شود. تفاوت این دو برداشت نشان می دهد که نگاه آن ها به ایران و به متحدان آمریکا (از جمله اسراییل) چگونه است.

تا زمانی که ما سطحی بگوییم اسراییل به قطر حمله کرد، پس تهدید اصلی اسراییل است، شعار می دهیم از واقعیت های ذهنی و ادراکی این کشورها دور می مانیم.

ما باید اعتمادسازی فعال داشته باشیم. باید در رسانه های این کشورها حضور داشته باشیم، مواضع خود را توضیح بدهیم، روشن کنیم که آمریکا چطور به ایران حمله کرده کاری از پیش نمی بریم. نه این که صرفا شعار بدهیم. وقتی سفرای ما در این کشورها سخنرانی می کنند و همه صحبت ها کاملا ایدئولوژیک است، طبیعی است که برای کشورهای عربی، که شدیدا ضدایدئولوژی ما هستند، این سخنان سنگین و غیرقابل پذیرش باشد.

چرا سه سال بعد از عادی سازی روابط ایران و عربستان با میانجی گری چین، شاهد هیچ تحرک جدی در روابط دو کشور نیستیم؟

اینکه چرا سه سال پس از عادی سازی روابط ایران و عربستان با میانجیگری چین، شاهد هیچ تحرک جدی در روابط دو کشور نیستیم، دوباره به همان ضعف ها برمی گردد.

تا زمانی که برخورد ما ایدئولوژیک باشد و تصور کنیم همیشه به ما حمله شده و ما همیشه بی گناه هستیم، روابط عمیق شکل نمی گیرد. همچنین تا وقتی رفتار خودمان با ایرانیان اهل سنت را اصلاح نکنیم، کشورهای عربی هم ما را جدی نمی گیرند. تقریبا هر هفته، وقتی در قطر با فردی صحبت می کنم، حداقل یک بار این سوال مطرح می شود که چرا در پایتخت شما حتی یک مسجد برای اهل سنت وجود ندارد؟ این موضوع برای کشورهای عربی بسیار مهم است؛ در حالی که مثلا در همان قطر با وسعت کمتر بسیار از تهران، چندین مسجد شیعه وجود دارد.

روابط ایران و عربستان در حال حاضر صرفا یک رابطه دیپلماتیک است، نه یک رابطه عمیق. حتی اگر هر وزیر سعودی هنگام سفر به ایران با رهبری ملاقات کند، باز هم بدون قدرت نرم غیرایدئولوژیک این روابط تقویت نمی شود.

منظور از قدرت نرم، توسعه مذهب شیعه یا توجیه انقلاب اسلامی نیست؛ بلکه توانایی ایجاد احترام، همزیستی مسالمت آمیز و ارائه چشم اندازهای برد-برد است.

تا زمانی که ایران نتواند روابط خود را با بحرین به دلیل دلایل ایدئولوژیک اصلاح کند، روابط گسترده تری با جهان عرب نیز شکل نخواهد گرفت.

ایران برای جلب اعتماد کشورهای عربی منطقه باید چه کند؟ ایران حتی با کشورهایی چون عراق و لبنان و سوریه هم به مشکل برخورده است. چطور می تواند این وضعیت را جبران کند؟

این که ایران با کشورهایی مثل عراق، لبنان و سوریه نیز با مشکل روبه رو شده، نتیجه همان ضعف های ساختاری است.

ایران حتی با سوریه که زمانی نزدیک ترین متحدش بود، به مشکل خورده است. تقریبا تمام کشورهای منطقه و بسیاری از کشورهای جهان، روابط خود را با دولت جدید سوریه تنظیم کرده اند، اما ایران هنوز واقعیت سقوط بشار اسد را نپذیرفته است. یک سال از این اتفاق گذشته و ایران همچنان در برابر پذیرش این واقعیت مقاومت می کند.

در مورد لبنان هم دیپلماسی ایران دچار ضعف شدید بود. وزیر خارجه ایران، وزیر خارجه لبنان را دعوت کرد، اما او گفت حاضر است فقط در کشور ثالث ملاقات کند. در چنین شرایطی، وزارت خارجه ایران باید بیانیه ای رسمی منتشر می کرد و وزیر خارجه باید شفاف توضیح می داد که ایران خواهان رابطه با همه کشورهاست و این واکنش لبنان غیرحرفه ای و بچه گانه است.

اما دستگاه سیاست خارجی ما ضعف اساسی دارد و فعال نیست و نسبت به وقایع جهان معمولا به جای موضع کنشی، موضع واکنشی می گیرد و مواضع خود را روشن، شفاف و حرفه ای از طریق رسانه های جهانی بیان نمی کند.

وقتی آقای لاریجانی به لبنان رفتند و با لحن و اشاره گفتند ما نخواستیم به شما بگوییم چه کار کنید، این کاملا خلاف عرف دیپلماتیک که اینطور و با چنین لحنی صحبت کنند. باید به این کشورها احترام گذاشت. تا زمانی که به این کشورها احترام گذاشته نشود و دیپلماسی فعال نداشته باشیم تا بتوانیم از موقعیت هایی که به وجود آمده استفاده کرده یا موقعیت سازی کنیم، ایران همچنان چند قدم عقب خواهد بود.

وزیر خارجه محترم فعلی تلاش خودش را می کند، اما این تلاش ها کافی نیست. ایران به دیپلمات های حرفه ای، شجاع و ماهر نیاز دارد؛ نه دیپلمات هایی که از صحبت کردن بترسند، یا از دفاع علنی و حرفه ای از مواضع جمهوری اسلامی واهمه داشته باشند، یا نتوانند سناریوهای برد-برد را با کشورهای جهان در میان بگذارنند.

وزارت خارجه و تمام نهادهای تصمیم گیر باید مواضع جمهوری اسلامی و سناریوهای برد-برد را با واقعیت های امروز منطقه تطبیق دهند. نمی توان همچنان شعار داد و برخلاف موج حرکت کرد. نزدیک به 50 سال است که ایران برخلاف جریان منطقه حرکت کرده و به همین دلیل از تمام کشورهای منطقه در توسعه اقتصادی و دیپلماسی عقب مانده است.

این که بگوییم همه چیز تقصیر تحریم هاست یا خصومت آمریکا، بهانه است. تحریم ها و خصومتی که آمریکا دارد بسیار موثرند و ما نتوانتیم متوجه شویم که چطور باید با دولت دونالد ترامپ رابطه برقرار کند. همه کشورها حتی اوکراین و کشورهای اروپایی که شخص ترامپ به رهبران شان توهین کرده، فهمیده اند چگونه منافع شان را حفظ کنند و با دولت آمریکا تعامل داشته باشند. تنها کشوری که نتوانسته این مسیر را پیدا کند، ایران بوده است. تا زمانی که ما یک دیپلماسی فعال نداشته و دیپلماسی مان بر قدرت نرم واقعی و نه شعاری، سناریوهای برد-برد و کنش گری فعال بنا نشود، دستگاه سیاست خارجی بسیار عقب خواهد ماند.