عباس عبدی در یادداشتی در روزنامه اعتماد نوشت: در تعریف یا تمایز انسان از حیوان گزاره های گوناگونی گفته شده است. به قول ارسطو، انسان حیوان ناطق است. دیگری انسان را حیوان صاحب فرهنگ و تمدن دانسته. یک توصیف مهم، انسان را حیوان ابزارساز دانسته . همچنین انسان حیوانی است که آگاهی از مرگ دارد، حیوان اخلاقی است، حیوانی که می خندد، حیوان ناراضی است، حیوانی که بازی می کند، حیوانی که تاریخ دارد، حیوانی که در جست وجوی معناست و حیوانی که نمادپرداز است.

همه اینها درست و جالب است ولی شاید بتوان تعریف دیگری هم از انسان داشت که آگاهانه دروغ می گوید و حتی بالاتر از آن خودفریبی می کند. نه فقط دیگران، بلکه خود را نیز فریب می دهد. در واقع انسان توانایی ساختن واقعیت های جایگزین و حتی جعلی را دارد. البته این کار نیازمند توانایی شناختی پیچیده انسان است و با قدرت زبان و نمادسازی نیز پیوند دارد. برخلاف فریبکاری که می تواند غریزی هم باشد و در برخی از حیوانات نیز هست، خودفریبی فرآیندی خودآگاه یا نیمه خودآگاه است، فرد با پنهان کردن واقعیت های ناخوشایند، تهدیدآمیز و ناسازگار با باورهایش، خود را فریب می دهد. همچنین با توجیهات غیرمنطقی سعی می کند باورها و رفتارهایش را موجه سازد. یا برای هماهنگی و تعارضات شناختی خود دست به تحریف ادراک می زند. از این نظر خودفریبی علاوه بر اینکه با خودآگاهی فرد و قدرت روایت سازی ارتباط دارد، تحت تاثیر هویت و ارزش های فرد نیز هست.

این ویژگی در هیچ حیوانی دیده نشده است. البته خطاهای ادراکی در همه موجودات زنده هست. مثلا اشتباه در اندازه گیری خطر داریم ولی اشتباه را نمی توان معادل خودفریبی دانست و این خطاها معمولا ناشی از محدودیت های حسی یا شناختی است و نه یک ساز و کار دفاعی روانی؛ ساز و کارهایی چون انکار ، فرافکنی ، فرار از مسوولیت و... پدیده هایی آگاهانه یا نیمه آگاهانه ویژه انسان هستند. پرسش این است که این خودفریبی در کدام حوزه زندگی ما بیشتر دیده می شود و چرا؟ به احتمال فراوان ابعاد خودفریبی که می تواند با دگرفریبی هم همراه شود یا با دگرفریبی آغاز و به خودفریبی منتهی شود، در سیاست بیش از حوزه های دیگر است.

سیاست و انگیزه های قوی کنشگران آن همراه با مقولاتی چون قدرت، ایدئولوژی، هویت گروهی و بقا و نیز ارتباط میان هدف و وسیله، می تواند از علل تشدید خودفریبی در این حوزه باشد. عدم تقارن های اطلاعاتی و وجود حلقه های مشورتی همفکر و محدود و چارچوب های بسته فکری، خودفریبی جمعی را تشدید می کند، به ویژه هنگامی که آزادی تعامل و تقاطی افکار نیز میان آنان نباشد. جهت گیری هویتی نقش برجسته ای در بروز این ویژگی دارد.

همان طور که گفته شد این پدیده در سیاست بیشتر دیده می شود، شاید بتوان در کنار عواملی چون ایدئولوژی و هویت، ترکیب دو علت را در این پدیده موثرتر دانست.

اول؛ وابستگی به مسیر است. به عبارت دیگر تصمیمات و رویدادهای سیاسی گذشته نه تنها هویت ایجاد می کند که عقب نشینی از آن پرهزینه تلقی می شود، بلکه دامنه انتخاب های ممکن را در حال و آینده محدود جلوه می دهد، در نتیجه سیاستمداران حتی در مواجهه با شواهد آشکار از شکست، به سیاست ناکارآمد گذشته ادامه داده و خود را فریب می دهند.

دوم؛ ساختار هزینه و منفعت در سیاست است. هر رفتاری می تواند از نظر هزینه و فایده متفاوت یا غیرمتقارن باشد. مثلا خرید ما از بقالی و نانوایی صددرصد متقارن است. هزینه از جیب خودمان است که پرداخت می کنیم، همه فایده نیز نصیب ما می شود و محصول را مصرف می کنیم، ولی هزینه و فایده در سیاست به کلی نامتقارن است. سیاستمداران دنبال سیاست هایی هستند که منافع آن اغلب می تواند شخصی یا گروهی مربوط به خودشان باشد ولی هزینه آن از جیب مردم است. یا برعکس از سیاست هایی گریزان هستند که هزینه آن گریبان خودشان و گروه شان را بگیرد حتی اگر فواید آن نصیب مردم شود.

برای توجیه این دو نوع تصمیم سیاسی، دست به کار دگرفریبی و نیز خودفریبی می زنند. مساله مهم دیگر در زمان بندی هزینه ها و پاداش ها است که سیاستمداران دنبال فرار از هزینه های کوتاه مدت و جلب منافع کوتاه مدت هستند. در حالی که منافع و هزینه های بلندمدت را نادیده می گیرند یا انکار می کنند. نمونه آشکار آن سیاست های پولی تورم زا در ایران است که اکنون بیش از 5 دهه در حال اجرا است. یا سیاست قیمت گذاری انرژی و ارز است. در چنین شرایطی، هزینه های خطای سیاسی، اجتماعی می شود، درحالی که منافع هر موفقیت سیاسی، خصوصی و شخصی می شود و این ساختار به شدت وابسته به مسیر است و ریشه خودفریبی و دگرفریبی است و رابطه میان روان شناسی سیاسی و اقتصاد سیاسی را به خوبی نشان می دهد.

چه می توان کرد؟ قطعا راه هایی برای تخفیف این مشکل هست که گفتن جزییات آنها خارج از تصورات متعارف برای اجرا شدن است، ولی در مجموع باید ساختارهای سیاسی را به سوی مسوولیت پذیری و پاسخگویی مستقیم هدایت و اصلاح کرد. بدون شفافیت و دسترسی آزاد به اطلاعات این ساختار اصلاح پذیر نخواهد شد. انگیزه های مالی و اقتصادی را باید به نحوی اصلاح کرد که رویکرد بلندمدت بر کوتاه مدت ترجیح داده شود. تقسیم قدرت و نظام نظارتی آزاد و چند لایه ضروری است. از فناوری های جدید برای کاهش فاصله میان سیاستگذار و مردم می توان استفاده کرد. در مجموع باید سرنوشت هر تصمیم گیری را با نتایج تصمیم همبسته نمود. کاهش انحصار اطلاعات و توزیع به جای تمرکز قدرت راه حل این مشکل است.