فرارو- دریای خزر نیازمند همکاری مشترک استان های ساحلی 5 کشور است؛ سطح تراز آب بزرگترین دریاچه جهان منجر به نگرانی فعالان محیط زیست شده. به گفته آنان با ادامه این روند تا 30 تا 40 سال آینده تراز آن کمتر نیز خواهد شد.

به گزارش فرارو، وضعیت تراز آب دریای خزر تحت تاثیر تغییرات اقلیمی ایران و قزاقستان را بر آن داشته تا همکاری جدی تری برای پایش و مدیریت وضعیت بحرانی آن داشته باشند. رییس سازمان هواشناسی ایران هم از فشار شدید بر روی منابع آبی صحبت کرد که زندگی بومیان را تحت شعاع قرار داده. اما پرسش اصلی اینجاست که عامل غالب این افت نگران کننده چیست؛ کاهش بارش و آورد رودخانه ها، مدیریت منابع آب و سدسازی ها یا اثرات فزاینده تغییرات اقلیمی و افزایش تبخیر؟ این بحران کدام یک از کشورهای ساحلی خزر را بیشتر تحت تاثیر قرار می دهد و برای ایران، که تنها نوار مرطوب و پرجمعیتش به این دریا وابسته است، چه پیامدهایی در پی خواهد داشت؟

سیده معصومه بنی هاشمی، رییس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر نیز در گفت ‎وگو با فرارو به بررسی این مساله می پردازد:

سیده معصومه بنی هاشمی به فرارو می گوید: نوسانات تراز سطح آب دریای خزر با توجه به ماهیت آن به عنوان یک پهنه آبی محصور در خشکی، به طور عمده تحت تاثیر شرایط هیدرواقلیمی می باشد. لازمه ارزیابی علل تغییرات تراز آب، بررسی روند ورودی و خروجی های مهم به این بدنه آبی در محدوده حوضه آبریز است. به طور کلی، ورودی مهم به دریا پس از منابع آب رودخانه ها، بارش روی سطح دریا و خروجی مهم آن تبخیر از سطح دریا می باشد. بنابراین، به غیر از جریان ورودی به دریا از طریق رودخانه ها که به طور مستقیم وابسته به شرایط اقلیمی حوضه آبریز (بارش، دما، تبخیر) و مدیریت منابع آب است، مؤلفه های جوی و اقیانوسی روی پهنه آبی دریا از عوامل اصلی تعیین کننده نوسانات تراز می باشند.

او یکی از عوامل تشدید کاهش تراز دریای خزر را این چنین برمی شمرد که: در برهه اخیر را می توان مرتبط با مسئله گرمایش جهانی و تغییر اقلیم دانست چراکه افزایش دمای هوا و بالتبع افزایش در میانگین دمای سطح دریا می تواند سبب افزایش تبخیر از بدنه دریای خزر شود. بررسی تغییرات میانگین سالانه دمای سطح دریا حاکی از یک روند افزایشی می باشد که همخوانی با پدیده گرمایش جهانی دارد. بررسی ها نشان می دهد دمای سطح آب دریای خزر در 9 سال گذشته بالاتر از مقدار نرمال یا میانگین بلند مدت آن بوده و روند افزایشی آن ادامه دارد. این افزایش دما می تواند تاثیر منفی در بیلان آبی دریا ایفا نماید. این نتایج در شرایطی است که بر مبنای سناریوهای تغییر اقلیم، افزایش دما و کاهش بیشتر سطح تراز آب خزر تا پایان این قرن پیش بینی شده است. پدیده تغییر اقلیم با تأثیر بر شرایط طبیعی مؤلفه های آب و هوایی در کره زمین، موجب افزایش سطح آب دریاها و اقیانوس ها می شود اما این مسئله با رویکردی متفاوت منجر به کاهش سطح تراز آب دریاها و دریاچه های محصور در خشکی خواهد شد. در مجموع، عامل اصلی کاهش تراز آب خزر، افزایش دما و متعاقباً افزایش تبخیر از سطح دریا است که روند فزاینده آن با ورودی رودخانه ها قابل جبران نمی باشد. اگرچه آورد رودخانه ها به ویژه در سال های اخیر از سیری نزولی برخوردار بوده و این کاهش وابسته به شرایط اقلیمی و مدیریت منابع آب می باشد که در محدوده وسیع حوضه آبریز خزر در 9 کشور پیرامون آن به وقوع می پیوندد.

رییس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر می گوید: ما در شرایطی به این روند کاهش قابل ملاحظه تراز آب دریای خزر نزدیک شده ایم که نقش این پهنه آبی برای جوامع پیرامونی به دلیل گسترش زیرساخت ها و فعالیت های اقتصادی و معادلات منطقه ای بسیار پررنگ تر است. تراکم فعالیت در سواحل این دریا و حجم زیرساخت ها بسیار بیشتر از گذشته بوده و طبیعی است که افت تراز آب چالش های زیادی را برای کشورهای ساحلی خزر ایجاد کند.

او در مورد تاثیر نوسانات آب می گوید: بیش از هر چیز سواحل مشرف و کاربری های ساحلی را تحت تأثیر قرار می دهد و شرایط فعلی و دورنمای آتی کاهش سطح آب، به عنوان هشداری برای زیرساخت ها و ظرفیت های بهره برداری در مناطق ساحلی خزر به حساب می آید. این شرایط مطابق تجارب و رخدادهای تاریخی گذشته، می تواند مناطق ساحلی، سکونتگاه ها و فعالیت های متنوع اقتصادی و اجتماعی شامل بنادر و شیلات، آبگیر نیروگاه ها و ... را تحت الشعاع قرار دهد. از اهم پیامدهای ناشی از تشدید کاهش سطح آب، ایجاد چالش در زیرساخت ها و کاربری های اقتصادی و اجتماعی، خشک شدن ذخایر آبی وابسته به دریای خزر (تالاب ها، خلیج های کناره ای و ...)، افزایش عرصه ساحل و دخل و تصرف انسانی در حریم دریا، از بین رفتن تنوع زیستی و اکوسیستم های ساحلی، افزایش غلظت آلاینده های محیطی دریا و مصب رودخانه ها، اثرات منفی بر آبخوان های ساحلی و تأثیر بر فعالیت بنادر و شرایط دریانوردی قابل ذکر است.

در ادامه او یادآور می شود: در منظر کلی و از جنبه شرایط هندسی دریای خزر، به جهت شیب کم سواحل شمالی و تا حدی قسمت های میانی خزر، بیشترین ابعاد تاثیر کاهش سطح آب و پسروی دریا در این سواحل مورد انتظار می باشد و بخش های جنوبی خزر به جهت شیب و عمق بیشتر، کم تر از سایر سواحل خزری دستخوش پسروی خواهند شد، لکن سواحل جنوبی دریای خزر از نظر شرایط جمعیتی و سکونتگاهی، پرتراکم ترین بخش خزر بوده و ابعاد متنوع پسروی دریا در این قسمت از سواحل خزر وسیع تر خواهد بود و این مسئله اهمیت پیش آگاهی نسبت وضعیت آتی سواحل شمالی کشور و تاثیر کاهش منابع آبی بر ظرفیت ها و زیرساخت های موجود و برنامه های توسعه ای را مورد تاکید قرار می دهد.

در مجموع بیان می کند: هر چه مطالعات و پیش آگاهی ها نسبت به وضعیت خزر و آثار و تبعات افت و خیز آن گسترده و جامع تر باشد و برنامه های مواجهه با پیامدها، منطبق با اصول علمی تدوین گردد، اثرات منفی متأثر از کاهش آب خزر بر زیرساخت های کشورهای ساحلی و فعالیت های وابسته به دریا و نیز محیط زیست پیرامون، بهتر مدیریت می شوند.

بنی هاشمی در مورد تاثیر عقب رفت دریای خزر بر بندرهای تجاری می گوید: از بارزترین پیامدهای ناشی از تشدید کاهش سطح آب، خشک شدن ذخایر آبی وابسته به دریای خزر (تالاب ها، خلیج های کناره ای و ...)، افزایش عرصه ساحل و دخل و تصرف انسانی در حریم دریا، از بین رفتن تنوع زیستی و اکوسیستم های ساحلی، افزایش غلظت آلاینده های محیطی دریا و مصب رودخانه ها، اثرات منفی بر آبخوان های ساحلی و تأثیر بر فعالیت بنادر و دریانوردی قابل ذکر است.

او در ادامه یادآور می شود: در حال حاضر شدت یافتن روند کاهش سطح آب و دورنمای ادامه آن در شرایطی است که بسیاری از کاربری های مهم فعلی در این دریا با چالش های کاهش سطح آب و هزینه های فراوان لایروبی برای حفظ کارایی فعالیت های خود مواجه هستند. از سویی دیگر محیط زیست دریای خزر و پهنه های آبی متأثر از آن مانند خلیج گرگان به شدت از تغییرات تراز آب تأثیر می پذیرند و این موضوع تحت الشعاع تغییرات اقلیمی منطقه می باشد.

رییس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر با توجه به ساخت وسازها در شرایط مهاجرت اقلیمی می گوید: به دلیل شرایط نوسانی دریای خزر، تعیین محدوده قانونی حریم دریا و حدود اراضی ساحلی و تعاریف قانونی آن از ملاحظات خاصی برخوردار بوده و جانمایی حدود تعریف شده بر اساس قوانین موجود در کشور و مشخص نمودن حد توسعه و ساخت و ساز در نواحی ساحلی دریای خزر با پیچیدگی های ویژه ای مواجه است. این موضوع در شرایط پسروی گسترده و ادامه دار دریا باید بیش از عرصه های ساحلی دیگر مورد توجه قرار گیرد.

او در ادامه می گوید: در این زمینه لازم است شفاف سازی در تبیین، جانمایی و حفاظت از حد بستر و حریم دریا هم از جنبه پشتوانه قوانین و هم روند اجرا، دستگاه های مسئول و نحوه نظارت و ارزیابی عملکرد انجام گیرد و ضمن مطالعات جامع، دقیق و پیوسته نوار ساحلی دریای خزر، متناسب با پیش بینی افق تغییرات تراز آب دریا و حدود جابه جایی خط ساحلی، الگوی جدیدی برای برنامه ها و اهداف توسعه پایدار در سواحل شمالی کشور به منظور صیانت از سرمایه های ملی، جلوگیری از تغییر کاربری در اراضی ساحلی و رشد اصولی مراکز جمعیتی تدوین گردد.

بنی هاشمی در پاسخ به این سوال که آیا احتمال خشکی کامل دریای خزر وجود دارد می گوید: نوسانات و تغییرات دوره ای سطح آب از ویژگی های بارز دریای خزر است و بررسی روند نوسانات آب دریای خزر نزدیک به دو قرن در ایستگاه های ترازسنجی نشانگر دوره های افزایشی و کاهشی به ویژه در 50 سال اخیر بوده که اثرات آن در سواحل مشهود است. طی سال های 1320 تا 1356 شمسی سطح آب دریای خزر به طور کلی روندی کاهشی داشته و به پایین ترین سطح خود در سال 1356 رسید. پس ازآن در دهه 60 و 70 سطح آب در دریای خزر نزدیک 2.5 متر تا سال 1374 افزایش یافت و از سال 1374 تا حال حاضر نیز تراز آب دریای خزر روندی کاهشی داشته است.

او در نهایت اشاره می کند: تراز آب دریای خزر از سال 1374 هجری شمسی (1995 میلادی) تاکنون، بیش از 250 سانتی متر کاهش یافته است. این میزان کاهش در شرایطی است که 90 سانتی متر آن (بیش از یک سوم) از سال 1400 تا 1403 رخ داده است. میانگین تراز آب در سال 1403 به رقم 15/28- متر رسید. برآورد می شود مجموعاً در طی این چهار سال، 360 میلیارد مترمکعب از حجم آب دریا کاسته شده است. شواهد نشان می دهد در سال 1404، تراز آب دریای خزر از رکورد حداقل تراز آب 500 سال اخیر این دریا (سال 1356) عبور می نماید. روند کاهش آب خزر از میزان 2 تا 3 سانتی متر سالانه از دوره 1374 تا 1386، به میزان بیش از 20 سانتی متر کاهش سالانه رسیده است و این روند با توجه به رصد عوامل مؤثر بر شرایط بیلان آبی خزر ادامه دار خواهد بود. این روند کاهشی علی رغم پیش بینی اثرات قابل ملاحظه بر مناطق ساحلی پیرامون، با توجه به ابعاد و وسعت خزر و نیز سوابق رخدادهای تاریخی مشابه در این منطقه، منجر به خشک شدن خزر به مانند پیکره های آبی کوچک و بسته نخواهد شد.