قادر باستانی تبریزی در یادداشتی در روزنامه اعتماد نوشت: ایران امروز درگیر بحرانی چندلایه است. از یک سو، تحلیل های خوش بینانه، واقعیت های نگران کننده را نادیده می گیرند و بیشتر برای دلخوش کردن مسوولان و مردم طراحی شده اند. در سوی دیگر، پیش بینی های بدبینانه و مداوم درباره هراساندن از آشوب و فروپاشی، حساسیت جامعه را تحلیل برده و زبان هشدار را بی اثر کرده است.

میان این دو افراط، چگونه می توان واقعیت های اجتماعی و انسانی را صادقانه، تحلیلی و اخلاقی بیان کرد و سیاستگذاری و تصمیم گیری های اجرایی را هدایت کرد؟ اخیرا برخی تحلیلگران وضعیت کشور را با خوش بینی اغراق آمیز بررسی می کنند؛ گویی هیچ خطایی رخ نداده و همه تصمیمات کاملا درست بوده است. این نوع تحلیل ممکن است دلواپسی های عمومی را موقتا کاهش دهد، اما ابزار قابل اتکایی برای سیاستگذاری و تصمیم گیری اجرایی نیست.

واقعیت های خشن جنگ 12 روزه، نشان داد که نپذیرفتن خطاهای استراتژیک، مسیر اصلاح را می بندد. تا زمانی که اشتباهات خود را نپذیریم، هیچگاه نمی توانیم به مسیر درست بازگردیم. پیش بینی های افراطی درباره فروپاشی، آشوب یا ناآرامی هم مشکلات جدی دارند. اول اینکه در این نگاه، مسائل اجتماعی به مسائل سیاسی تقلیل می یابند. فقر، تبعیض و نابرابری فقط زمانی اهمیت پیدا می کنند که پیامد سیاسی داشته باشند، در حالی که رنج مردم به خودی خود باید حساسیت برانگیز باشد.

نگاه صرفا سیاسی، حساسیت اخلاقی ما نسبت به زندگی انسان ها را کاهش می دهد و امر اجتماعی را از متن جامعه حذف می کند. دوم، تکرار مداوم واژه های بحران و فروپاشی اثر هشداردهنده خود را از دست داده است. استفاده افراطی از این ادبیات نه تنها مردم را به کنش سیاسی ترغیب نمی کند، بلکه زمینه بی تفاوتی و انفعال را فراهم می آورد. چرا زبان مستقل و موثری برای بیان اهمیت مسائل اجتماعی شکل نگرفته است؟ پاسخ احتمالی در ضعف جامعه مدنی و انحصار میدان سیاست است: ادامه رنج اجتماعی فقط به زیان مردم نیست، بلکه نظام سیاسی را نیز تهدید می کند. بسیاری از هشدارهای سیاسی در واقع از دغدغه اخلاقی سرچشمه می گیرند. تمایز میان زبان سیاسی و جامعه شناسی نیز ضروری است.

زبان سیاسی غالباً معطوف به رقابت قدرت است، در حالی که زبان جامعه شناسی تحلیلی، توصیفی و مبتنی بر روابط علی و ساختاری است. هشدار تحلیلی درباره تبعات سیاسی رنج اجتماعی، بهره برداری از رنج مردم نیست؛ مشکل اصلی، اولویت بندی غلط سیاست گذاران است. وظیفه تحلیلگر، نشان دادن انباشت بحران ها و پیامدهای آن است. بحران های اجتماعی ایران واقعیتی تلخ اما انکارناپذیرند. وجود حدود 35 میلیون فقیر، نابرابری های گسترده و تبعیض های ساختاری، اما تاکید مداوم بر فروپاشی قریب الوقوع، بیشتر جایی میان واقعیت و خیال تیک سیاسی است تا تحلیل علمی و این تاکتیک ممکن است کوتاه مدت توجه جامعه را جلب کند، اما به مرور حساسیت عمومی را کاهش می دهد.

افراط در ادبیات بحران، پیامدهایی روان شناختی هم دارد. انسان ظرفیت محدودی برای نگرانی دایمی درباره فروپاشی اجتماعی، سیاسی یا اقتصادی دارد. بنابراین به مرور حساسیت جامعه کاهش یافته و واژه های بنیادین سیاسی مانند آشوب ، فروپاشی یا تجزیه به سطح کلمات معمولی تقلیل می یابند. تولید هویت و وفاداری با این زبان روزمره امکان پذیر نیست و انذارهای جدی دیگر توجه کافی جلب نمی کنند.

یک علت اصلی این وضع، ضعف جامعه مدنی است. نهادهای مستقل و موثر اجتماعی اندک اند و امر اجتماعی فقط وقتی مریی و مهم تلقی می شود که به زبان سیاست ترجمه شود. تقابلات مستقیم میان جامعه و نظام سیاسی، مانند مساله حجاب، نمونه ای از انحصار میدان سیاست است. فقر و تبعیض نیز ابتدا از منظر اخلاقی مهم بودند، اما در غیاب اصلاحات واقعی، به متغیر سیاسی تبدیل شدند تا جلب توجه کنند.

سه عامل اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، توان جامعه مدنی را محدود کرده اند. جامعه ای با اقتصاد ضعیف، محدودیت های سیاسی و انسجام اجتماعی پایین، توانایی شکل دهی کنش اجتماعی موثر ندارد. در نتیجه، غلبه ادبیات سیاسی بر حیات اجتماعی ناشی از ضعف جامعه مدنی و تمرکز قدرت، تعارض منافع است که حفظ وضعیت موجود را بر اصلاح ترجیح می دهند.

گوش سیستم سنگین نیست و ناشنوایی آن از ضعف شنوایی یا زبان ناقص منتقدان نیست، بلکه ریشه در طراحی ساختاری دارد. ذی نفعان، به ویژه شبکه های سیاسی، امنیتی و اقتصادی نزدیک به قدرت، نقش اصلی در تداوم این ناشنوایی دارند. این گروه ها از انحصار منابع و رانت های گسترده بهره می برند و انگیزه ای برای تغییر ندارند. حتی اگر منتقدان با زبان خردمندانه و آرام هشدار دهند، سیستم آنها را نادیده می گیرد، زیرا ذی نفعان قدرتمند، مسیر هرگونه اصلاح واقعی را مسدود کرده اند.

تغییر واقعی معمولاً از پایین و از دل جامعه آغاز می شود، نه از مراکز قدرت. در کشور ما، به همین دلیل، مسائل اجتماعی به مسائل سیاسی تقلیل یافته اند و این تقلیل انتخابی نبوده، بلکه نتیجه محدودیت اقتصادی، اقتدارگرایی سیاسی و انسجام اجتماعی پایین است. تحلیلگران باید این واقعیت را هشدار دهند که نباید واقعیت های اجتماعی را با خوش بینی کاذب یا پیش بینی های هیجانی پنهان کرد. این مسائل باید با صداقت، تحلیل علمی و اخلاقی بیان شوند تا امکان اصلاح و بازسازی فراهم گردد.

بحران ایران، فراتر از فقر، نابرابری یا آشوب، بحران فراموشی اخلاق و نادیده گرفتن رنج انسانی در تحلیل هاست. تا زمانی که امر اجتماعی را به عنوان یک ارزش فی نفسه جدی نگیریم و زبان اخلاق مدار هشداردهنده را احیا نکنیم، نه اصلاحات واقعی ممکن است و نه تصمیم گیری های اجرایی کارآمد رخ خواهد داد. اما واقعیت تلخ، همزمان امیدبخش است. تغییر همیشه از دل جامعه آغاز می شود. . در این معنا، آینده ایران در ظرفیت جمعی جامعه برای بازخوانی ارزش ها، اصلاح ساختارها و احیای اخلاق اجتماعی شکل می گیرد.