کتیبه سنگی تازه کشف شده ای از عیلامیان در جنوب غربی ایران توجه زیادی از سوی پژوهشگران را به دلیل نمادشناسی عجیب و شباهت های احتمالی آن با نبرد افسانه ای هرکول و هیولا (هیدرا) جلب کرده است؛ نمادی که روی سکه های یونانی حدود 325 پیش از میلاد به تصویر کشیده شده است.

این کتیبه که در ارتفاعات کوه منار در شهرستان اندیکای استان خوزستان شناسایی شده، می تواند داده های تازه ای درباره باورهای دینی، سنت های هنری و تعاملات فرهنگی تمدن عیلامیان در منطقه مرکزی زاگرس ارائه دهد.

این کشف از سوی ایوب سلطانی، مدیر پایگاه ملی منظر فرهنگی و صنعتی مسجدسلیمان اعلام شد. او این نقش برجسته را یکی از متمایزترین کتیبه های سنگی عیلامیِ شناخته شده تا کنون توصیف کرد. به گفته سلطانی، تصویربندی و ترکیب بندی پنل نشان می دهد که احتمال دارد صحنه ای آیینی یا اسطوره ای باشد که هم زمان تحت تأثیر سنت های مدیترانه ای گسترده تر بوده اما در چارچوب باورهای محلی ریشه دارد.

عیلامیان بین سده دوم پیش از میلاد تا اوایل سده سوم میلادی، یک دولت خودمختار یا نیمه خودمختار تشکیل دادند که بیشتر در منطقه سوسیانا مستقر بود؛ نام باستانی منطقه ای در جنوب غربی ایران که کمابیش با استان خوزستان امروزی هم مرز است و شامل شهرهای مهمی مانند شوش (به یونانی سوسنای) می شد. عیلامیان اگرچه بیشتر تحت تأثیر سیاسی اشکانیان قرار داشتند، هویت منطقه ای قوی خود را حفظ کرده و زبان هنری متمایزی ایجاد کردند.

شواهد باستان شناسی و تاریخی نشان می دهند عیلامیان وارث مستقیم سنت فرهنگی عیلام باستان بودند. در عین حال، آن ها نقش واسطه ای مهمی در انتقال عناصر هنری عیلامی و هخامنشی به دوره های اشکانی و سپس ساسانی ایفا کردند. بسیاری از نقوش تکراری، شیوه های ترکیب بندی و نمادهای دینی موجود در هنر ساسانی ممکن است از راه بازتفسیرهای عیلامی و اشکانی به این دوره ها منتقل شده باشند.

در چند دهه گذشته، پژوهشگران شمار روزافزونی از سکونتگاه ها، مقبره ها، زیارتگاه ها و کتیبه های سنگی عیلامیان را در ارتفاعات بختیاری شناسایی کرده اند. این یافته ها نه تنها وسعت قلمروی عیلامیان، بلکه تداوم سنت های فرهنگی و دینی آن ها را نشان می دهند. کتیبه ی تازه کشف شده ی منار به دلیل موضوع متمایز خود میان این مجموعه برجسته است.

نقش برجسته بر سطحی نامنظم و کمابیش ذوزنقه ای به ابعاد حدود 70 در 81 سانتی متر حک شده است. اگرچه بخشی از پنل دچار فرسایش طبیعی و آسیب آگاهانه شده، سه شخصیت موجود هنوز به روشنی قابل تشخیص هستند.

سمت چپ، یک مرد نیرومند و برهنه در نمای سه چهارم به تصویر کشیده شده است. او در دست راست خود جسمی گرد و بزرگ که شاید چماق آیینی یا سلاح نمادین باشد را بالا برده و با دست چپ گلوی شخصیت مرکزی را گرفته است. تأکید بر تنه، بازوها و ران ها گواه تمرکز آگاهانه بر قدرت جسمانی و نیروی قهرمانانه است.

شخصیت مرکزی موجودی مارمانند با سه سر است که طول آن حدود 83 سانتی متر است. موجودات مارمانند و چندسر در هنر سنگی ایلامیان نادر هستند و این عنصر برای تفسیر معنای نمادین صحنه اهمیت ویژه ای دارد.

سمت راست، مردی با لباسی به سبک اشکانی در نمای تمام رخ ظاهر شده است. او جامه ای بلند با چین های مشخص پوشیده و حالتی شبیه شخصیت های کاهنی دیده شده در دیگر نقش برجسته های عیلامی دارد.

به گفته سلطانی، ترکیب بندی، مدلینگ شخصیتی و حرکات، تأکید آگاهانه ای بر نبرد قهرمانانه و اهمیت آیینی دارند. اگرچه شناسایی قطعی امکان پذیر نیست، صحنه شباهت های احتمالی با اسطوره نبرد هرکول با هیدرا دارد، روایتی شناخته شده در جهان هلنیستی و منقوش بر پشت سکه های یونانی حدود 325 پیش از میلاد.

پژوهشگران به جای کپی برداری مستقیم، معتقدند هنرمند عیلامی ممکن است از موضوعات اسطوره ای گسترده الهام گرفته و آن ها را در چارچوب باورها و فرهنگ محلی خود بازتفسیر کرده باشد. چنین اقتباسِ گزینشی نقش عیلامیان را به عنوان واسطه فرهنگی میان سنت های ایرانی، بین النهرینی و مدیترانه ای منعکس می کند.

کارشناسان تأکید می کنند که این کتیبه از دید علمی مهم و میان مجموعه هنر سنگی عیلامیان منحصربه فرد است. با این حال، این نقش برجسته به دلیل فرسایش سطحی و از دست رفتن ماده آسیب پذیر است. بنابراین، متخصصان توصیه می کنند حفاظت فیزیکی فوری، مستندسازی دیجیتال با وضوح بالا و اسکن لیزری پیشرفته برای حفظ جزییات باقی مانده انجام شود.

این کشف در نشریه علمی بین المللی Sinos Persicus منتشر شده و اهمیت آن برای مطالعات آینده هنر، دین و تعاملات فرهنگی عیلامیان روشن است. با ادامه پژوهش ها، انتظار می رود کتیبه سنگی منار سهم بسزایی در فهم نحوه ابراز اسطوره، آیین و هویت عیلامیان در چشم انداز فرهنگی پویای کوه های زاگرس باستان داشته باشد.