داده های اقتصادی تصویری ترسیم می کنند که حاکی از بحرانی فراگیر است؛ فقط به اقشار کم درآمد محدود نمی ماند و به تدریج لایه های میانی جامعه را نیز در بر می گیرد. بخشی از جمعیتی که تا همین چند سال پیش در زمره طبقه متوسط قرار می گرفتند، اکنون در مسیر سقوط معیشتی قرار گرفته اند و مرزهای فقر را پشت سر می گذارند.

به گزارش خبرآنلاین، اهمیت این موضوع از آن جهت دوچندان می شود که طبقه متوسط همواره یکی از بازیگران اصلی صحنه سیاست و تحولات اجتماعی بوده است. در 1403 حمایت بخشی از این طبقه از مسعود پزشکیان نقشی تعیین کننده داشت.

با این حال، روندهای اقتصادی نشان می دهد که حتی در دوره فعالیت همین دولت نیز وضعیت معیشتی طبقه متوسط بهبود نیافته و در مواردی بدتر شده است. پرسش اساسی اینجاست که تداوم این فشار اقتصادی چه تأثیری بر رفتار سیاسی، میزان مشارکت و شکل کنشگری اجتماعی این طبقه خواهد گذاشت؟

در همین زمینه، با صادق زیباکلام، استاد دانشگاه و فعال سیاسی اصلاح طلب، گفتگو شده است.

زیباکلام معتقد است پس از انقلاب، با برجسته سازی سیاسی مستضعفین ، فقر به فضیلت و ثروت به ضدارزش تبدیل شد و این روند به تضعیف طبقه متوسط و توسعه نیافتگی اقتصادی انجامید.

او تأکید می کند که هرچند طبقه متوسط در سال های اخیر به شدت تحت فشار اقتصادی قرار گرفته و کوچک تر شده، اما هنوز نقش تعیین کننده خود را در تحولات سیاسی و اجتماعی حفظ کرده است.

در ادامه مشروح این گفتگو را می خوانید؛

طبقه متوسط روزبه روز از نظر اقتصادی تضعیف می شود. این طبقه، در مشارکت سیاسی نقش ویژه ای دارد و بخشی از آن در سال 1403 به مسعود پزشکیان رای داد. تضعیف طبقه متوسط چقدر می تواند معادلات را به هم بزند و پزشکیان را در دوره بعدی تضعیف کند و حامیان اجتماعی خود را از دست بدهد؟

یکی از تحولات تدریجی که بعد از انقلاب رخ داد، ارتقای جایگاه اقشار کم درآمدتر جامعه بود، کسانی که اصطلاحاً به آن ها مستضعفین گفته می شد. این ارتقا، اما ارتقایی مصنوعی بود. به طوری که بالا بردن نقش مستضعفین باعث شد که اساساً مستضعف، محروم و فقیر بودن، نوعی ارزش تلقی شود و متقابلاً ثروتمند بودن و تولید ثروت، بار منفی پیدا کند. حتی امروز اگر دقت کنید، ثروتمند بودن همچنان تا حدی ارزشمند نیست، در حالی که فقیر و مستضعف و محروم بودن، اسباب افتخار و سربلندی تلقی می شود.

هرچه جلوتر آمدیم، اقشار تحصیل کرده تر، مدرن تر و شهرنشین تر از نظام فاصله گرفتند. یعنی بخشی از این روند، ملاحظات سیاسی بود که ارزش زیادی به اقشار محروم داده شود.

یکی از نتایج مصیبت بار این فرهنگ، ایجاد پنهان کاری بود. این فرهنگ تا حدی در فساد بی تأثیر نبود، زیرا فساد غالباً پنهانی است. بخشی از همان فساد که سیستم را مبتلا کرده، در واقع به صورت پنهان رخ می داد، و با همین پنهان کاری، افراد ثروتمند می شدند یا تلاش می کردند ثروتمند شوند.

آیا قبل از انقلاب فقر فضیلت شمرده نمی شد و اساساً در فرهنگ ما نمونه دیگری وجود نداشته؟

به آن صورتی که بعد از انقلاب شد، نبود. قبل از انقلاب، اگر کسی ثروتمند بود، این مایه سرشکستگی اجتماعی او نبود. برای مثال، امثال احمد و محمود خیامی، خسروشاهی ها و… به علت ثروتمند بودنشان احساس خجالت و سرافکندگی نمی کردند.

اما بعد از انقلاب، به دلیل فرهنگ ستایش مستضعفین، همه این گروه ها طاغوتی تلقی شدند، اموالشان مصادره شد، فرار کردند، و تمام امکاناتشان، کارخانه ها و دارایی هایشان توسط دولت مصادره شد.

فکر می کنم یکی از دلایلی که پیشرفت و توسعه اقتصادی کشور بعد از انقلاب کاهش یافت، همین توجه بیش از حد به مستضعفین در مقابل ثروتمندان بود؛ زیرا باعث می شد در جامعه، رفتن به دنبال ثروت و ثروتمند شدن، ارزش و اعتبار نداشته باشد.

پرایدسواری آقای سعید جلیلی که اخیرا مشخص شده ضدگلوله کردن آن هزینه بر بوده را در همین راستا می دانید؟

بله. در پی روندی که گفتم انواع و اقسام تظاهر به وجود آمد؛ تظاهر به فقیر بودن، تظاهر به محروم بودن، تظاهر به پرایدسوار شدن یا پیکان سوار شدن. در مقابل اتومبیل خارجی سوار شدن، داشتن ویلا، سفر به خارج و زندگی فرزندان در غرب ارزش تلقی شد.

در حالی که انقلاب اسلامی حرکتی بود که بیشتر در میان اقشار و لایه های تحصیل کرده جامعه شکل گرفت. راهپیمایی های اولیه بیشتر با حضور همین اقشار و لایه ها برگزار می شد. اگر کسی از جلو حسینیه ارشاد رد می شد می دید که افراد زیادی با اتومبیل در به حسینیه ارشاد می آمدند.

بسیاری از آن ها پزشک، وکیل، دبیر و… بودند و کمتر دیده می شد که افرادی با تحصیلات پایین در حسینیه ارشاد حضور پیدا کنند. واقعیت این است که مخالفین و معترضین در آغاز انقلاب، در سال های 55 و 56، عمدتاً از اقشار و لایه های تحصیل کرده بودند.

در واقع طبقه متوسطی…

بله، طبقه متوسط و حتی بالای متوسط بودند. اما بعدها که قطار انقلاب در سال 57 به راه افتاد، حاشیه نشین ها هم مثل مردم ورامین و اسلامشهر و… هم به قطاری پیوستند که اقشار و لایه های شمال شهرنشین تر سوار آن بودند و هسته های اولیه راهپیمایی ها را شکل می دادند.

بعد از انقلاب هم فرهنگی رایج شد که به رشد و گسترش طبقه متوسط کمک نمی کرد. البته فقط فرهنگ مستضعف پروری نبود که باعث محدود و کوچک شدن طبقه متوسط شد؛ مشکلات و مسائل اقتصادی که ظرف یکی، دو دهه گذشته جامعه را تحت تأثیر قرار داده، باعث شد طبقه متوسط هم از نظر اقتصادی و هم از نظر فیزیکی کوچک تر شود.

مسافرت هایشان کمتر شد، سینما رفتن شان کاهش پیدا کرد، کتاب خواندن و خرید روزنامه هایشان کم شد. طبقات محروم که اصلاً اهل این امور نبودند، بیشتر طبقه متوسط بود که به این فرهنگ گرایش داشت. وقتی طبقه متوسط از نظر اقتصادی ضعیف شد، تعداد کتاب هایی که می خریدند کاهش یافت، تیراژ روزنامه ها کاهش پیدا کرد و به طور کلی پروبال اقتصادی طبقه متوسط چیده شد.

با این حال، من معتقدم که تحولات اجتماعی در ایران، همچون سایر کشورها، عمدتاً با طبقه متوسط و طبقه تحصیل کرده آغاز می شود، نه با اقشار محروم. البته این اقشار به مرور به جریانات سیاسی می پیوندند، اما شروع کننده و آغازگر، روشنفکران و تحصیل کرده ها هستند.

به رغم محدودیت های اقتصادی برای طبقه متوسط، هنوز هم معتقدم حرکت های سیاسی و اجتماعی از ناحیه طبقه متوسط شکل خواهد گرفت.

به سوال اول برگشتیم. با ضعف اقتصادی که در طبقه متوسط ایجاد شده، آیا می توانیم بگوییم که پشتوانه اجتماعی دولت هایی مثل دولت پزشکیان هم زیر سوال می رود؟

نه فکر نمی کنم. طبقه متوسط آن قدر کوچک و محدود نشده که عملاً اقشار و لایه های محروم که از احمدی نژاد یا سعید جلیلی حمایت می کردند، در سیاست دست بالا را داشته باشند. همچنان معتقدم که قشر تحصیل کرده جامعه، که عمدتاً به طبقه متوسط تعلق دارد، همچنان پشتوانه جریانات معتدل و میانه رو است، از جمله دولت های پزشکیان، روحانی و خاتمی. به بیان دیگر، هنوز دود از کنده طبقه متوسط بلند می شود.

وقتی گفته می شود که 40 تا 50 درصد جامعه زیر خط فقر هستند، چطور است می گویید طبقه متوسط کوچک نشده است؟

به رغم اینکه آمار بانک مرکزی می گوید یک سوم جامعه زیر خط فقر هستند، همچنان معتقدم که حرکت های سیاسی و اجتماعی ترقی خواهانه از سوی همین طبقه متوسط، که خیلی محدود شده و درآمدش کاهش یافته و با مشکلات تورمی و گرانی روبرو است، آغاز خواهد شد. به عبارت دیگر، حرکت های سیاسی و اجتماعی آغازگر، هنوز از ناحیه طبقه متوسط شکل می گیرد.

من فکر می کنم طبقه متوسط همچنان محبوب برخی بخش های سیاست ایران نیست. اما به علت گسترش فقر در جامعه، طبقه متوسط به طور اجتناب ناپذیر محدود شده است.

در واقع می گویید به رغم عامل اقتصادی در مسیر سیاسی طبقه متوسط تعیین کننده نیست.

بله، طبقه متوسط کوچکتر شده است، اما به رغم کوچکتر بودن آن و به رغم اینکه فقر بسیار سنگینی بر این طبقه وارد شده اقشار و لایه های تحصیل کرده همچنان موتور تحولات سیاسی و اجتماعی خواهند بود.