روزهای اول پاییز تا همین چندروز پیش، ایرانی ها امیدشان را از آسمان پس گرفته بودند؛ پاییز گرم و آلودگی در سراسر ایران، آنقدر پررنگ بود که حتی وقتی میانه آبان ماه، بعضی کارشناسان هواشناسی گفتند زمستان پربارشی در راه است و هنوز می شود امید داشت که کمی تعداد روزهای خشک ایران کم شود، باز هم کسی چندان باور نکرد.

به گزارش هم میهن، پیش بینی ها اما حتی زودتر از موعد، درست از آب درآمدند و چندروز مانده به شروع زمستان، ایران را برف و باران برداشت. حالا بیشتر استان ها و شهرهای ایران درگیر سامانه ای پربارش شده اند که گفته می شود قرار است تا 10 روز آینده با ورود سامانه های دیگر تشدید شوند و اینطور که پیداست، فعلاً آسمان با سرزمین ایران آشتی کرده.

شرکت مدیریت منابع آب ایران هشدار داده که یک موج بارشی قدرتمند در دو روز آینده، استان های نیمه جنوبی و شرقی کشور را در برمیگیرد و پس از وقفه ای حدوداً یک هفته تا 10 روزه شاهد ورود یک موج شمالی و سرد به کشور خواهیم بود که این بار نیمه غربی و شمالی کشور را تحت تاثیر خود قرار خواهد داد.

تا اینجا سیل، چهار کشته و یک مفقودی هم داشته است؛ دو کودک 9ساله در استان های فارس و هرمزگان، یک مرد در مسجد سلیمان خوزستان و یک امدادگر هلال احمر در جهرم فارس جان خود را از دست داده اند. در تعداد زیادی از شهرها، ادارات، مدارس و دانشگاه ها تعطیل یا غیرحضوری شده اند و به مردم توصیه شده که در مصرف گاز صرفه جویی کنند.

در استان تهران هم غیر از شهر تهران، بقیه شهرهای شمالی روی باران و برف را دیده اند و با ورود سامانه بارشی پرفشار و قدرتمند، ارتفاعات البرز سفیدپوش شده است. تصویری جدید از قله دماوند در فراز آسمان منتشر شده که پوشیده از برف و در میان ابرهاست. قله دماوند معمولاً بخش زیادی از سال پوشیده از برف است اما امسال به دلیل کمبود بارش برف و باران در سراسر کشور، در مقاطعی بدون برف دیده شد که بازتاب گسترده ای داشت.

هشدارهای سازمان هواشناسی درباره سیل، آبگرفتگی معابر و یخبندان در شهرها، به ویژه شهرهای جنوبی، از هفته پیش شروع شدند اما باز هم مثل همیشه، غافلگیری زودتر از برنامه ریزی از راه رسید و حالا تعداد زیادی از شهرها و روستاها با سیل روبه رو شده اند.

بیشترین باران در استان های جنوبی مثل هرمزگان، فارس، کرمان و بوشهر باریده، به طوری که جزیره خارگ در استان بوشهر، پربارش ترین نقطه کشور در 24 ساعت منتهی به روز جمعه شده است. بخشدار خارگ گفته است که این جزیره با ثبت 137/9 میلی متر بارندگی، پربارش ترین نقطه کشور شده است اما این بارش ها هیچ گونه خسارت یا مشکلی در پی نداشته است.

سیل اما خسارت هایش را در دیگرشهرها به بار آورده است؛ تا لحظه تنظیم این گزارش، دو روستای طولا و کامل آباد در قشم و شهر فاریاب در استان کرمان تخلیه شده اند. در دو روز گذشته، در بیشتر روستاهای قشم باران شدید باریده و شکستن سد خاکی در روستای طولا این جزیره، موجب تخلیه آن شده است.

به گفته حسین امیر تیموری، فرماندار قشم، چهار سالن در کنار روستای طولا و شهر قشم برای اسکان اضطراری شهروندان آماده شده و 20 نفر از شهروندان قشم هم در این بارندگی مصدوم و به صورت سرپایی درمان شده اند. قطعی برق و اختلال در خطوط تلفن همراه، یکی دیگر از مشکلات پیش آمده در جزیره قشم است، به طوری که یکی از دکل های پست 63 کیلووات فشار قوی که برق شهر قشم را پشتیبانی می کرد، شکسته و از رده خارج شده است.

همه اینها در حالی در جزیره قشم اتفاق افتاده که فصل گردشگرپذیری در این جزیره و روستاهایش شروع شده و تعداد زیادی از مسافران، سفرشان را لغو کرده اند.

محمود که صاحب یک اقامتگاه در قشم است می گوید، مسافرانی که با پرداخت بیعانه، از اقامتگاه او اتاق رزرو کرده بودند، از سفر منصرف شده اند و همه منتظر مانده اند که ببینند در روزهای آینده چه می شود: در این چندروز ساعات زیادی در بعضی روستاها برق نداشتیم و تهیه مایحتاج زندگی سخت شده. مردم اینجا به چنین بارش ها و آب وهوایی عادت ندارند و کمبود امکانات زیرساختی برای رفت وآمد و ملزومات زندگی، کار را سخت کرده است.

ازطرف دیگر شنیده ایم که توفان و بارش ها ادامه خواهد داشت و همه برنامه هایمان به تعویق افتاده است. مسافران مدام از ما می پرسند که چه زمانی میتوانند به جزیره سفر کنند و اینها همه درحالی است که ارتباط گرفتن شان با ما به دلیل قطعی برق و اختلال خط تلفن همراه خیلی سخت شده است.

عالیه، یکی از ساکنان روستای کامل آباد قشم هم می گوید بیشتر خانه های این روستا به دلیل ورود آب از سد خاکی، دچار خسارت زیاد شده و مردم مجبور شده اند پس از دستور تخلیه روستا، به خانه های روستاهای اطراف بروند که آن ها هم البته اوضاع خوبی ندارند.

در روزهای گذشته، تحلیل های مختلفی درباره بارش های اخیر منتشرشده که مهمترین آن ها تحلیل مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور درباره رخداد بارشی کم سابقه در غرب و جنوب ایران در بازه 16 تا 26 آذرماه است.

این مرکز، رخدادهای بارشی قابل توجه اخیر را از نظر شدت، گستره و تمرکز زمانی در غرب ایران و شرق کشور عراق و جنوب ایران واجد ویژگی های سامانه های بارشی کم سابقه دانسته است: در هفته گذشته در نوار غربی ایران شاهد شدت بارش کم سابقه بودیم و در شرق کشورعراق بارش ها شدت بی سابقه ای داشت، به گونه ای که در تعداد قابل توجهی از ایستگاه های کشور عراق، بارش بیش از 200 میلی متر و در برخی بین 300 تا 400 میلی متر را رقم زد.

داده های استخراج شده از ایستگاه های سینوپتیک سازمان هواشناسی کشور و ایستگاه های باران سنجی مبنا وابسته به وزارت نیرو، نشان دهنده ثبت بیشینه بارش رکوردی 24ساعته در روزهای 24 و 25 آذرماه در استان های جنوبی ازجمله هرمزگان، فارس، کرمان و بوشهر هستند.

در استان هرمزگان، ایستگاه های رودان، خنسرخ، مهرگان، جهرم، حاجی آباد و گچین، بارش هایی در محدوده 134 تا 142 میلی متر را طی یک شبانه روز ثبت کرده اند. این مقادیر در مقایسه با میانگین های بلندمدت منطقه، نشانگر وقوع بارشی با شدت بالا در مدت زمانی کوتاه است که در مناطقی به رواناب های سطحی، آب گرفتگی و اختلال در زیرساخت های محلی منجر شده است.

نقشه تجمعی بارش کشور در این بازه زمانی نشان می دهد که بیشترین بارش ها در نوار جنوبی کشور به ویژه در جنوب و جنوب غرب متمرکز بوده اند. مناطقی از استان های هرمزگان، فارس و بوشهر در طبقات بالای بارش (70 تا بیش از 100 میلی متر) قرار گرفته اند. این تمرکز مکانی، همراه با هم زمانی رخداد در چندین ایستگاه، نشان دهنده فعالیت یک سامانه بارشی هم پیوند و گسترده است.

در این گزارش آمده است: رخدادهای اخیر از منظر اقلیمی نیز قابل توجه است. وقوع چنین بارش هایی در ماه آذر، پس از دوره طولانی خشکسالی می تواند نشانه ای از تغییرات در الگوهای گردش جو باشد که ترکیبی از تقویت سامانه مدیترانه ای و تأثیر نوسانات دورپیوندی نظیر MJO است.

صادق ضیاییان، رییس مرکز ملی پیش بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا، می گوید که از روز جمعه بارش ها در اغلب مناطق کشور به پایان رسید و فقط استان های شرقی از روز شنبه شاهد بارندگی خواهند بود.

به گفته او، بخش عمده این بارش ها به صورت برف و در مناطق جنوبی به صورت باران است و سامانه بارشی فعلی نیز در حال خروج از کشور است: از هفته آینده، بارش های پراکنده ای وجود دارد و موج دیگری نداریم. برای وضعیت شش هفته آینده نیز به صورت کلی پیش بینی هایی وجود دارد. بعد از هفته پیش رو که در آن بارش ها کاهش می یابد، پدیده عمده کاهش دماست که از روز جمعه تا روز دوشنبه آینده، به ویژه در استان های شمالی رخ می دهد. بیشترین کاهش دما نیز در روز یکشنبه اتفاق می افتد.

سامانه بارشی اخیر روز جمعه استان های اصفهان، ارتفاعات و دامنه های زاگرس مرکزی و جنوبی، خراسان های شمالی، رضوی، جنوبی، فارس و کرمان را تحت تاثیر قرار داد و حالا رییس مرکز ملی پیش بینی و مدیریت بحران مخاطرات هوا توضیح می دهد که بعد از کاهش دمایی که برای هفته آینده پیش بینی شده است، احتمال ورود یک سامانه بارشی وجود دارد: بعد از هفته ای که شاهد کاهش دما خواهیم بود، عمدتاً باید منتظر یک سامانه بارشی باشیم، اما به صورت قطعی درباره زمان ورود این سامانه فعلاً نمی توان پیش بینی انجام داد.

اما چرا در شهر تهران فقط ابرها می آیند و باران نمی بارد؟ احد وظیفه، رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور در پاسخ به این سوال گفته است که نبودِ دینامیک صعود و پارامترهایی مثل ضخامت و ساختار دمایی مناسب، باعث شده تا ابرهای یک هفته اخیرِ پایتخت، فقط آسمان را تیره کنند و آبی نداشته باشند.

به گفته او، ابرهای آسمان تهران در یک هفته گذشته فاقد پارامترهای ذاتی بارندگی بودند، همچنین دینامیک بارش نیز مانع از باران شده است: بنا نیست از هر ابری باران ببارد؛ پارامترهایی نظیر ضخامت ابر، رطوبت، ساختار میکروفیزیک و ساختار دما در میزان بارندگی یک توده ابری موثر است. علاوه بر مشخصات ذاتی ابر، سامانه ی هواشناسی از منظر دینامیکی نیز باید مهیای بارش باشد، یعنی ساختاری که ابر را وادار به صعود در جو می کند و زمینه بارندگی را فراهم می کند.

او در پاسخ به اینکه آیا ممکن است، تلاش بشری مانع از بارندگی ابرها در تهران شود، گفته است که هیچ مستند علمی ای دراین زمینه نداریم و به نظر می رسد، این ادعاها بیشتر نوعی از توهم توطئه باشد. ابرهای آسمان تهران در یک هفته گذشته فاقد پارامترهای ذاتی بارندگی بودند، همچنین دینامیک بارش نیز مانع از بارش شده است.

رضا حاجی کریم، رییس فدراسیون آب، گفت: بارش های اخیر تقریباً در هیچ نقطه ای به بارش نرمالی مورد انتظار در این روزها نرسیده است؛ به صورت مشخص در این فصل در تهران باید حدود 80 میلی متر بارندگی داشته باشیم، اما از ابتدای مهرماه و هم زمان با آغاز سال آبی تا امروز میزان این بارندگی ها در این استان به حدود 15 میلی متر رسیده است. باید در نظر داشته باشیم که ما هنوز تا رسیدن به نقطه ای پایدار از نظر بارش ها فاصله زیادی داریم.

علاوه بر این، آخرین گزارش تجمعی سدهای کشور که مربوط به 20 آذرماه است، نشان می دهد همچنان همه سدها خالی است؛ این واقعیت میدانی این روزهاست. این روند نشان می دهد که در کوتاه مدت نمی توان کار ویژه ای انجام داد؛ چون زمانی می توان انتظار چنین اقداماتی را داشت که تغییری در رفتارهای ما ایجاد شده باشد، اما همچنان تغییری در نظام حکمرانی، بهره برداری و سرمایه گذاری ها در حوزه آب صورت نگرفته است.

اما آیا امکان ذخیره سازی بارش ها وجود دارد؟ طبق مطالعات ناسا، پیش بینی می شود که ایران تا سال 2070 شاهد افزایش شدید بارش ها در نوار جنوبی و به صورت مشخص در منطقه مکران و قسمت هایی از هرمزگان خواهد بود.

این دورنما نشان می دهد، هرچه به سمت شمال و شمال شرق حرکت کنیم، شرایط خشکسالی تشدید و براساس شاخص های مختلف، سالی یک درصد به اراضی دچار خشکسالی کشور اضافه می شود؛ به همین دلیل باید هم زمان اقداماتی را برای سازگاری با این شرایط اقلیمی در شمال و برنامه هایی برای استفاده از بارش های جنوب کشور پیگیری کنیم. طبق پیش بینی ناسا، ویژگی بارش های جنوب کشور غیرخطی و مقطعی خواهد بود؛ یعنی این مناطق در بازه ای با بارش های شدید و در یک دوره زمانی با خشکی روبه رو می شوند.

برای مثال در بارش های اخیر جنوب کشور، در کمتر از 24 ساعت حدود 110 میلی متر باران در کیش باریده است. علاوه بر این، شاهد وضعیتی مشابه در سیستان وبلوچستان و جنوب دشتیاری هستیم که سالیانه 2/5 تا 4 میلیارد مترمکعب رواناب سطحی اما مقطعی در آن وجود دارد، اما اگر برنامه ای برای آن نداشته باشیم، نه تنها از مواهب آن استفاده نخواهیم کرد، بلکه باعث تخریب های زیادی خواهد شد. سازگاری با این شرایط نیز الزاماً از جنس سدسازی نیست، بلکه با اقداماتی آسان تر و کم هزینه تر و مداخلات محیط زیستی کمتر باید آن را انجام دهیم.

نظام سدسازی متعلق به شرایطی است که پراکنش بارندگی ها به صورت خطی و ممتد باشد، اما وقتی الگوی بارندگی ها به شکل پراکنش غیرخطی تغییر پیدا می کند، سدسازی دیگر پاسخگو نیست و باید به سمت استفاده از ظرفیت عوارض طبیعی و فروچاله ها برویم؛ برای مثال در منطقه مکران که این روند در آن تشدید خواهد شد، عوارض طبیعی گسترده ای مانند باهوکلات داریم که ظرفیت های طبیعی زیادی برای استفاده از این رواناب ها در اختیار بهره بردار قرار می دهد.

ما در پهنه های بکر مانند هرمزگان و مکران دیگر اجازه اشتباهات سایر نقاط پهنه سرزمینی را نداریم. اگر روانابی را به سمت فروچاله هدایت کردیم، باید حقابه های محیط زیستی و دشت های پایین دست را هم لحاظ کنیم؛ اقدامی که تا امروز صورت نگرفته و با اهریمن فرونشست روبه رو هستیم، وضعیتی که به شدت نسبت به خشکسالی وخیم تر است. درمجموع باید سلسله اقداماتی انجام دهیم که ما را به سمت پایداری بیشتر حرکت دهد.

نکته بسیار مهم این است که دولت در این شرایط منابع مالی کافی برای اصلاح این وضعیت ندارد و به همین دلیل باید به بخش خصوصی سپرده شود؛ به همین دلیل باید از مشوق هایی برای ترغیب بخش خصوصی استفاده شود تا علاوه بر حضور در این حوزه، به حفظ پایداری سرزمینی نیز کمک شود. در فدراسیون صنعت آب، طرحی برای ایجاد یک سازمان تنظیم مقررات (رگولاتوری) است که به صورت هم زمان، هم از منافع سرزمینی صیانت می کند، هم به سرمایه گذاری بخش خصوصی کمک می کند.